Bodembescherming: richtlijnen, regels en wetten

Bodembescherming, belangrijk voor grondwaterbronnen

Voordat schoon drinkwater uit de kraan stroomt, is er een lange weg vol regels, wetten en richtlijnen die moeten zorgen dat water veilig gewonnen en gedistribueerd kan worden. Verschillende factoren kunnen de kwaliteit van het grondwater bedreigen, zoals schade aan beschermende kleilagen en chemische of bacteriologische verontreinigingen.

Tegelijkertijd wordt de bodem ook gebruikt voor andere activiteiten. Niet alleen voor landbouw, waarbij steeds meer aandacht wordt besteed aan duurzaam bodembeheer. Zo staat Nederland voor de opgave om haar klimaatdoelen te halen en CO2-uitstoot terug te dringen. In de ondergrond worden verschillende manieren verkend voor de toekomstige warmte- en energievoorziening, zoals warmte-koudeopslag en geothermie.

Structuurvisie Ondergrond (STRONG)

STRONG is het landelijk beleid voor activiteiten die in de ondergrond plaatsvinden. In STRONG is een verkenning gemaakt van de toekomstige ondergrondse ruimteclaims voor mijnbouw en drinkwatervoorziening. Doel is om bodemactiviteiten duurzaam, veilig en efficiënt te laten plaatsvinden, zodat ze geen schadelijke gevolgen hebben voor het milieu en grondwatervoorraden. Dat kan betekenen dat bepaalde activiteiten worden uitgesloten in een kwetsbaar gebied, zoals mijnbouw en geothermie.

Bij de uitvoering van STRONG wordt gekeken hoe grondwaterwinning en drinkwaterproductie veilig kunnen plaatsvinden. Bijvoorbeeld door grondwaterbeschermingsgebieden aan te wijzen en in een vroeg stadium veilig te stellen, zoals bij Aanvullende Structurele (grondwater)Voorraden (ASV’s) en Nationale Grondwater Reserves (NGR’s) gebeurt. Tegelijkertijd moet er ook ruimte zijn voor nieuwe technieken die bijdragen aan het behalen van de klimaatdoelstellingen, zoals warmte-koudeopslag (WKO) en aardwarmtewinning.

Wet milieubeheer: beschermingszones

Om te voorkomen dat de kwaliteit of kwantiteit van grondwater in een gebied gevaar loopt, moet de provincie op grond van de Wet milieubeheer beschermingszones aanwijzen. Deze zones zijn bepaald in de Provinciale Milieuverordening (PMV). In de PMV stelt de provincie regels op ter bescherming van de kwaliteit van het grondwater met oog op waterwinning. Deze regels verschillen per provincie. Het is de bedoeling dat de Wet Milieubeheer opgaat in de Omgevingswet.

In waterwingebieden zijn alle activiteiten behalve grondwaterwinning verboden

Waterwingebieden

Beschermingszones zijn onder te verdelen in drie categorieën: waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden en boringvrije zones. De waterwingebieden zijn de meest kwetsbare gebieden. Bodembescherming is hier zeer streng: alle andere activiteiten dan grondwaterwinning zijn verboden.

Grondwaterbeschermingsgebied en boorvrije zone

Minder strikt zijn de regels in een grondwaterbeschermingsgebied, een soort bufferzone rond een waterwingebied. Hier mogen wel (in beperkte mate) andere activiteiten plaatsvinden, mits ze geen risico vormen voor de kwaliteit van het grondwater. Nog iets minder streng is de regelgeving is een boringvrije zone. Boringactiviteiten met een ander doel dan grondwaterwinning zijn soms toegestaan, maar kunnen worden beperkt in de diepte.

Aanvullende Strategische Voorraden

Beschermingszones zijn niet alleen van toepassing op de huidige grondwaterwinning, maar ook op toekomstige. Met het oog op een toenemende watervraag wordt in verschillende provincies gezocht naar Aanvullende Strategische Voorraden (ASV’s), zoals in Groningen. Om die grondwatervoorraden in een vroeg stadium veilig te stellen en bodembescherming te regelen, kan een gebied nu al worden aangewezen als beschermingszone.

De inbreng van verontreinigende stoffen moet zoveel mogelijk worden beperkt

Early warning-systeem

Op basis van het beginsel prevent & limit uit de Grondwaterrichtlijn zijn in een waterwingebied zogeheten ‘early warning’-systemen geïnstalleerd. Bij deze ondiepe waarnemingsputten wordt informatie verkregen over potentiële bedreigingen voor de kwaliteit van het diepere grondwater.

Prevent & limit houdt in dat de inbreng van gevaarlijke en verontreinigende stoffen moet worden voorkomen of anders zoveel mogelijk worden beperkt. Dit geldt voor alle stoffen op elke locatie in het grondwaterlichaam. Op basis van die informatie worden tijdig maatregelen genomen, zoals het voorkomen van verontreiniging richting de drinkwaterputten. Drinkwaterbedrijven werken bij de uitvoering nauw samen met de provincie, waarbij laatstgenoemde de regie voert.

Wet Bodembescherming

In de Wet Bodembescherming staan regels over bodemsanering. Doel hiervan is bodemverontreiniging tegen te gaan en het milieu en de grondwaterkwaliteit te beschermen. In de Wbb is onder meer opgenomen dat degene die de bodem vervuilt of dat in het verleden heeft gedaan, ook verantwoordelijk is voor het schoonmaken ervan.

Ook de Wet bodembescherming gaat in 2021 op in de Omgevingswet. Essentie van deze nieuwe wet is dat wordt gestopt met actieve sanering en dat aanpak bodemverontreiniging veel meer wordt bepaald door ruimtelijke ontwikkelingen. De provincie blijft verantwoordelijk voor grondwater, gemeenten worden verantwoordelijk voor de grond.

Waterwet

Voor bodemenergiesystemen die grondwater onttrekken in de ondiepe ondergrond (0-500 meter) is de Waterwet van toepassing. Een vergunning voor zo’n systeem wordt verleend door de provincie. Bij toetsing wordt onder meer gekeken naar bescherming van grondwater, het doel van het grondwatergebruik, mogelijke verontreiniging en het energierendement van het systeem. Wie zelf grondwater wil oppompen, krijgt vaak met deze wet te maken. Ook de Waterwet gaat in 2012 op in de Omgevingswet.

Mijnbouwwet

Voor het opsporen en uitvoeren van activiteiten in de diepere ondergrond (dieper dan 500 meter) geldt de Mijnbouwwet (Mbw). Hierbij gaat het om de winning van delfstoffen of activiteiten zoals geothermie. De wet bepaalt of en waar in een gebied de activiteiten mogen plaatsvinden. Het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat is verantwoordelijk voor de vergunningverlening.

De mijnbouwwet speelt onder meer een rol gaan bij de verkenning en eventuele toepassing van aardwarmte (geothermie). Deze activiteiten vinden plaats op enkele kilometers diepte. Gevaar daarbij is dat beschermende kleilagen van watervoerende bodemlagen worden doorboord of chemicaliën gaan lekken.

Regelgeving kabels en leidingen

Bij distributie van het drinkwater naar de gebruiker bepaalt gemeentelijke regelgeving welke afstand er moet zitten tussen netten van verschillende beheerders en op welke diepte de leidingen zich moeten bevinden. Voor het drinkwaterleidingnet bestaat bijvoorbeeld ‘s zomers het gevaar van opwarming zodra de leidingen te dicht bij het grondoppervlak liggen. Hierdoor kunnen bacteriologische verontreinigingen in het drinkwater ontstaan. Ook met oog op de toename van warmtenetten in de bodem door de energietransitie is gepaste afstand met drinkwaterleidingen van belang.

Vanaf 2021: Omgevingswet

In 2021 gaat de Omgevingswet in. Deze bundelt 26 huidige wetten die betrekking hebben op de openbare ruimte en de ondergrond. Waaronder dus de bovengenoemde Wet milieubeheer, Wet bodembescherming en Waterwet. De nieuwe wet moet gemeenten houvast bieden bij het opstellen van een omgevingsvisie en het maken van de uiteindelijke omgevingsplannen, bijvoorbeeld de aanleg van een windmolenpark, ondergrondse werkzaamheden of de komst van een bedrijventerrein. Het samenvoegen van verschillende wetten moet de opstart van zulke projecten eenvoudiger maken en maakt bovendien een einde aan wetgeving die elkaar tegenspreekt.

Het gaat in de Omgevingswet om de balans tussen het beschermen en benutten van de fysieke leefomgeving. Om drinkwater bij besluitvorming over de leefomgeving een prominente plek te geven, heeft de branchevereniging van drinkwaterbedrijven in Nederland (Vewin) een speciaal Handboek Omgevingswet opgesteld.

Lees meer over de raakvlakken tussen de Omgevingswet en drinkwater.