Filter nul: het belang van een schone ondergrond

Een natuurlijke omgeving is de ideale setting voor waterwinning. Processen in de bodem en ondergrond vormen een belangrijke stap in de zuivering van grondwater, zegt Joop Mentink, hydroloog bij het Drentse drinkwaterbedrijf WMD. “Het organisch materiaal in de bodem – de bovenste laag van de ondergrond – absorbeert veel schadelijke stoffen of breekt ze af. Daarnaast bieden dikke grondlagen goede bescherming tegen verontreinigingen. Dieper in de ondergrond is grondwater zuurstofarm. Hierdoor vinden afbraakprocessen plaats en krijgen virussen en bacteriën geen kans.”

Minder zuivering nodig

Vanwege de zuiverende werking wordt de ondergrond ook wel filter nul genoemd. Hoe schoner de ondergrond, hoe beter de grondwaterkwaliteit en hoe minder aanvullende zuivering nodig is. Mentink: “Wat niet in het water zit, hoeven we er ook niet uit te halen. Eenvoudige zuivering van grondwater scheelt een hoop kosten en energie. Daardoor houden we de drinkwaterprijs laag. Een schone omgeving met een gezonde ondergrond heeft dus een hoge prioriteit.”

Herkomst grondwater

Grondwater bestaat hoofdzakelijk uit regenwater dat zich gedurende tientallen jaren een weg naar een grondwatervoorraad baant. Zo’n 5 procent van het drinkwater in Nederland is afkomstig van oevergrondwater, vertelt Rosa Sjerps, hydroloog bij Oasen. Het Zuid-Hollandse drinkwaterbedrijf produceert het merendeel van haar drinkwater uit oevergrondwater. “Dit water dringt via de oever van een rivier de bodem in. Het voordeel van oevergrondwater is dat je een continue aanvoer van zoet water hebt en er dus geen verdroging optreedt.” Aan de kust onttrekt een aantal bedrijven ook nog grondwater uit de duinen dat daar als oppervlaktewater is ingebracht.

Meer verontreinigingen

Ondanks de filterfunctie van de ondergrond treft zowel WMD als Oasen in hun waterwingebieden steeds vaker verontreinigingen aan in het grondwater. Volgens Mentink heeft dat verschillende oorzaken. “We worden deels geconfronteerd met stoffen van activiteiten uit het verleden. Door de trage verplaatsing van grondwater komen die nu pas in onze bronnen terecht. En niet elke stof breekt even goed af. Bij metingen in de ondiepe ondergrond zien we ook een toename van stoffen die recent in het milieu terecht zijn gekomen. Daarbij gaat het om restanten van bestrijdingsmiddelen en industriële stoffen, maar ook stoffen uit blusmiddelen en petrochemische stoffen.”

“We maken ons vooral zorgen over PMT’s, persistente, mobiele en toxische stoffen”

Slecht afbreekbare stoffen

Oasen vindt voornamelijk stoffen van industriële activiteiten en consumentenproducten, zegt Sjerps. “Die belanden via afvalwaterlozingen van bedrijven of de rioolwaterzuivering in oppervlaktewater en uiteindelijk in onze bronnen. We maken ons vooral zorgen over PMT’s, persistente, mobiele en toxische stoffen. Dat zijn stoffen die niet of heel langzaam afbreken en goed oplossen in water, zoals PFAS en andere Zeer Zorgwekkende Stoffen. Door die eigenschappen worden ze slecht door de filterende werking van de ondergrond afgevangen. Ook treedt in droge periodes verzilting op in de monding van de Lek. Net als PMT’s lossen zouten eenvoudig op in water. Om deze stoffen vergaand uit het water te halen, passen we op steeds meer locaties membraantechnologie toe.”

Afnemende filterfunctie

De toename van het aantal stoffen in grondwater heeft nog een andere oorzaak, zegt Mentink. Hij ziet dat op verschillende plekken de filterfunctie van de bodem afneemt. “Dat is onder meer het gevolg van de herinrichting van ons land. Bij de bouw van huizen of landbouwactiviteiten wordt de vitale bodemlaag vergraven of soms vervangen door grond met weinig organische stof. Daarmee verslechtert de absorberende en afbrekende werking van de bodem. Ook verkort het de verblijftijd van het water in de zone waarin afbraakprocessen plaatsvinden. Hierdoor wordt het water minder goed gezuiverd en stroomt het sneller richting onze grondwatervoorraden.”

Bodem met rust laten

Voor een goede filterfunctie van de bodem is het volgens Mentink belangrijk om natuurlijke processen in en boven de grond zo veel mogelijk hun gang te laten gaan. “Doordat bodemleven en de wortels van bomen en planten de grond omwoelen, kan er een gezond vocht- en zuurstofhuishouden bestaan. Dit zorgt voor optimale natuurlijke zuivering. We moeten de bodem, maar ook de vegetatie daarboven dan ook zoveel mogelijk met rust laten. En als we toch willen ingrijpen, bijvoorbeeld voor landbouw, dan wel op de juiste manier. Bijvoorbeeld door het verhogen van het gehalte organische stof uit haksel en maaisel aan het oppervlak.”

“Met waterpartners moeten we kijken hoe we water beter kunnen vasthouden”

Water beter vasthouden

Ook het beter vasthouden van water helpt het filterend vermogen van de bodem te behouden, vervolgt Mentink. “We hebben vaker te maken met langere periodes van droogte. Bij langdurige droogte breekt het organische materiaal in de bodem af. Het is daarom belangrijk dat we regen niet zo snel mogelijk afvoeren. De verblijftijd van het water was vroeger veel groter. De natuurlijke hydrologische inrichting van het landschap zat goed in elkaar. Het huidige watersysteem hebben we te veel ingericht op het zo snel mogelijk afvoeren van water. Met waterpartners, zoals waterschappen, provincies en terreinbeheerders, moeten we kijken hoe we water beter kunnen vasthouden.”

Risico bodemenergiesystemen

Sjerps noemt ook het toenemende aantal activiteiten in de ondergrond een bedreiging. Zo brengen bijvoorbeeld bodemenergiesystemen risico’s met zich mee. “Wanneer bij de aanleg een beschermende kleilaag niet goed wordt afgedicht, kunnen verontreinigingen in het grondwater belanden.” Mentink vult aan: “Ook bij gebruik zijn er risico’s. Bij open bodemenergie wordt water in de bodem geïnjecteerd, waardoor verontreinigingen zich kunnen verplaatsen. Bij een gesloten systeem wordt antivriesvloeistof rondgepompt. Bij een lekkage kan dit in aanraking komen met een watervoorraad.”

Betere monitoring en handhaving

Hoewel risicovolle activiteiten verboden zijn in grondwaterbeschermingsgebieden, gaat het volgens Sjerps weleens mis. “Vorig jaar nog is er een bodemenergiesysteem in ons beschermingsgebied aangelegd. Dat laat zien dat niet alle aannemers en boorbedrijven bekend zijn met de risico’s of zich aan de regels houden. Het bevoegd gezag moet beter toezicht houden en handhaven. Daarnaast willen we graag aan de voorkant worden betrokken bij vergunningsprocedures voor activiteiten in de ondergrond. Zo kunnen we in een vroeg stadium wijzen op risico’s voor grondwater en schade voorkomen.”