Watervriendelijk bouwen: zo stimuleer je het als gemeente

Opvang en (her)gebruik van regen- en afvalwater kan zorgen voor een aanzienlijke drinkwaterbesparing. Toch is watervriendelijk bouwen nog niet vanzelfsprekend. Onder meer omdat het niet bij elke gemeente of projectontwikkelaar even goed op het netvlies staat. Ook ontbreekt het aan een wettelijke basis. Aanpassing van het Bouwbesluit en Drinkwaterbesluit en meer samenwerking in de keten zijn noodzakelijk om watervriendelijk bouwen de gangbare praktijk te maken.

In het kort:

• Bij watervriendelijk bouwen is er aandacht voor opvang en hergebruik van regenwater en afvalwater
• Dit moet zorgen voor minder drinkwaterverbruik, impact van droogte en wateroverlast
• Bij een aanbesteding kan een gemeente voorwaarden stellen of waardering toekennen aan watervriendelijke oplossingen
• Ook via een bouwconvenant kan watervriendelijk bouwen worden gestimuleerd
• Met aanpassing van het Bouwbesluit en het Drinkwaterbesluit kan watervriendelijk bouwen de gangbare praktijk worden
• Financiële prikkels, zoals subsidies en btw-vrijstellingen, helpen de kosten voor watervriendelijk bouwen te beperken

Wat is watervriendelijk bouwen?

Watervriendelijk bouwen betekent dat er bij de aanleg of renovatie van huizen en wijken aandacht is voor opvang en hergebruik van water. Hierbij kan het gaan om regenwater, maar ook om afvalwater. Voorbeelden van watervriendelijk bouwen zijn:

• Infiltratiekratten in een oprit
• Regentonnen in de tuin
• Groendaken op woning, schuur of garage
• Regenwaterkelders 

Regenwater of gezuiverd afvalwater kan worden ingezet voor verschillende toepassingen in en rond een woning, zoals het besproeien van de tuin, wassen van de auto of het doorspoelen van het toilet. In onder andere Kerkrade en Nieuwegein wordt momenteel geëxperimenteerd met (her)gebruik van afval- en regenwater op wijkniveau.

• LinkedIn

Volg de laatste ontwikkelingen via onze LinkedIn pagina.

De voordelen van watervriendelijk bouwen

Het integreren van opvang en hergebruik van water bij woningbouw heeft meerdere voordelen.

• Minder druk op drinkwatervoorziening

Door regenwater of gezuiverd afvalwater in te zetten voor huishoudelijke toepassingen waarvoor geen drinkwaterkwaliteit is vereist, zoals het toilet, wordt er minder drinkwater verbruikt. Dit verlicht de druk op de drinkwatervoorziening, die door klimaatverandering en bevolkingsgroei steeds groter wordt.  

In Vlaanderen – waar opvang van regenwater bij nieuwbouw en verbouw al verplicht is – worden jaarlijks substantiële hoeveelheden drinkwater bespaard. Het hoofdelijk gebruik van drinkwater 89 liter per persoon per dag, in Nederland is dat 129 liter.

• Minder impact droogte

Door regenwater op te vangen en te benutten in droge tijden heeft droogte minder impact op bloemen en planten. Punt van aandacht is wel dat in droge tijden ook minder regenwater beschikbaar is.

• Minder wateroverlast

Het tijdelijk vasthouden van regenwater voorkomt dat het riool in een keer enorme hoeveelheden water moet afvoeren. Hiermee is de kans kleiner dat het riool bij een extreme regenbui overstroomt en er ongezuiverd rioolwater in oppervlaktewater terechtkomt (overstorten).

Onderzoek naar voor- en nadelen door Witteveen+Bos

Uit onderzoek van bureau Witteveen+Bos, in opdracht van het Rijk blijkt dat er een flinke besparing op drinkwater mogelijk is door deze aanpak. Maar ook dat deze gepaard gaan met risico’s voor de volksgezondheid. In het buitenland worden deze risico’s acceptabel gemaakt door voorwaarden te stellen aan het beheer en onderhoud van dergelijke technische voorzieningen. De onderzoekers concluderen dat vervolgonderzoek nodig is om een gewogen risicoafweging te kunnen maken.

Manieren om watervriendelijk bouwen te stimuleren

Gemeenten kunnen bij aanbestedingen voor nieuwbouw vooralsnog geen bindende voorwaarden stellen voor waterbesparende maatregelen in woningen of wijken. Wel kunnen ze watervriendelijk bouwen op andere manieren stimuleren.  

• Waardering bij een aanbesteding

Een van de stimulansen is het extra waarderen van klimaatadaptieve ontwerpen in een tender. Hierin kunnen gemeenten bijvoorbeeld selectiecriteria voor watervriendelijke toepassingen opnemen en die meewegen in de uiteindelijke gunning. Den Haag en Arnhem experimenteren al met zo’n puntensysteem.

• Hemelwaterverordening

Via een hemelwaterverordening kan een gemeente verplichtingen opleggen voor bijvoorbeeld het bergen en afvoeren van regenwater. Steden als Amsterdam en Rotterdam doen dit al. Deze verplichting geldt alleen voor eigenaren van een woning, gebouw of perceel en niet voor projectontwikkelaars of bouwbedrijven.

Convenant met afspraken klimaatadaptief bouwen

Een andere manier om watervriendelijk bouwen te stimuleren is via een convenant. Zo is in Zuid-Holland het Convenant Klimaatadaptie Bouwen opgesteld. Hierin staan afspraken tussen onder meer provincie, gemeenten, projectontwikkelaars, bouwbedrijven, drinkwaterbedrijven en waterschappen over bijvoorbeeld de minimale eisen voor wateropvang in een wijk.

Ook in Groningen zijn er intenties voor een convenant, zegt Gerda Brilleman-Brondijk, omgevingsmanager van Waterbedrijf Groningen (WBG). “Onder regie van de provincie start volgend jaar het proces met stakeholders om tot een regionaal bouwconvenant ‘Klimaatadaptief bouwen’ te komen. Inzet van WBG is om drinkwaterbesparing, hergebruik van water en het benutten van regenwater te stimuleren.”

Convenant als steuntje in de rug

Hoewel een convenant niet wettelijk bindend is, kan het volgens Brilleman-Brondijk wel een belangrijk steuntje in de rug zijn.

• Gezamenlijk belang erkennen

Met een convenant geef je volgens Brilleman-Brondijk aan dat je allemaal de urgentie van elkaars opgaven herkent en erkent. “Wanneer je met z’n allen de schouders eronder zet, kun je sneller slagen maken voor het realiseren voor watervriendelijk bouwen.”

• Partijen samenbrengen

Ook brengt een convenant werelden bij elkaar die normaal niet zo snel samenkomen. Brilleman-Brondijk: “Denk aan overheden, beleidsmakers, planologen en partijen uit het water- en bouwdomein. Als je elkaars werkveld leert kennen en begrijpen, is het makkelijker verschillende belangen te verenigen en opgaven slim te combineren, inclusief circulair ontwerpen.”

• Concurrentie voorkomen

Een ander voordeel van een breed gedragen convenant is dat concurrentiestrijd tussen gemeenten in een regio wordt voorkomen, zegt Brilleman-Brondijk. “Het is niet wenselijk dat de ene gemeente uit aantrekkelijkheid voor projectontwikkelaars minder eisen stelt op het gebied van klimaatbestendigheid dan een andere gemeente.”

In de toekomst zou het volgens Brilleman-Brondijk mooi zijn als er uniformiteit is op het gebied van het waarderen van klimaatadaptieve ontwerpen in tenders. Momenteel bereidt minister De Jonge (Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening) daartoe een landelijke Maatlat Klimaatadaptief bouwen voor.

Oproep Vewin: pas Bouwbesluit en Drinkwaterbesluit aan

Ondanks de mogelijkheden om watervriendelijk bouwen te stimuleren, ontbreekt het nog aan een wettelijke basis. Daarom is watervriendelijk bouwen nog lang niet over de gangbare praktijk. Vewin (de vereniging van waterbedrijven) pleit in een position paper dan ook voor het aanpassen van het Bouwbesluit en het Drinkwaterbesluit.

Aanpassingen Bouwbesluit

In het Bouwbesluit staan alle voorschriften waaraan nieuwbouw moet voldoen, bijvoorbeeld op het gebied van energiezuinigheid.

• Wateropvang afdwingen

De belangrijkste wijziging die Vewin voorstelt is dat het voor gemeenten mogelijk is om  projectontwikkelaars en bouwbedrijven systemen voor regenwateropvang aan te laten brengen op woning- of wijkniveau. Via maatwerkregels kan vervolgens worden bepaald hoe die oplossingen er concreet moeten uitzien.

• Waarborgen volksgezondheid

Wanneer mensen vaker in contact komen met regenwater of gezuiverd afvalwater ontstaan er mogelijk risico’s. Om de volksgezondheid te waarborgen is het van belang dat systemen en voorzieningen zijn voorzien van normeringen en certificeringen. Ook is duidelijke regelgeving en toezicht en controle op de waterkwaliteit een vereiste.

Aanpassingen Drinkwaterbesluit

Gebruik van (gezuiverd) regenwater of gezuiverd afvalwater loopt momenteel nog tegen een aantal wettelijke beperkingen aan. Zo is het vanuit het Drinkwaterbesluit niet toegestaan om dit water voor andere toepassingen dan toiletspoeling te (her)gebruiken in huis. Ook is het momenteel wettelijk niet toegestaan om gezuiverd water via een gescheiden leidingstelsel terug te voeren naar woningen.

Dat laatste komt doordat het eind vorige eeuw misging bij experimenten met gescheiden leidingstelsels in de nieuwbouwwijk Leidsche Rijn. Door verkeerde aansluitingen kwam toch huishoudwater in het drinkwaternet terecht, waardoor mensen ziek werden. Brilleman-Brondijk: “Juist dit soort lessen kunnen we gebruiken om het nu beter te doen. We zijn inmiddels ook ruim twintig jaar verder en veel kennis en innovaties rijker.”

Financiële ondersteuning watervriendelijk bouwen

Een belangrijk aandachtspunt bij watervriendelijk bouwen is de betaalbaarheid. Systemen voor wateropvang en -zuivering vergen een forse investering, al gauw enkele duizenden euro’s per woning. Daarnaast kost een dubbel leidingstelsel €15.000,- tot €20.000,- per woning, schat Bouwend Nederland.

Om watervriendelijk bouwen financieel aantrekkelijker te maken, heeft Vewin een aantal suggesties:

• Stel de aanschaf en installatie van voorzieningen voor regenwateropvang en circulair watergebruik vrij van btw
• Compenseer (een deel van) de kosten en terugverdientijd met stimuleringsregelingen, zoals subsidies of een regenwaterfonds