Hoe zorg je voor een toekomstbestendig bodem- en watersysteem?
Het bodem- en watersysteem in Nederland raakt steeds meer uit balans. Hoe kun je het bodem- en watersysteem beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering én tegen de groeiende druk van toenemende woningbouw, verbetering van infrastructuur en landbouw, ofwel de inrichting en gebruik van het land? In het project Toekomstbestendige Heuvelrug, Gooi en Vechtstreek zoeken zeven partners naar een klimaatrobuuste inrichting van de streek. Hoe pak je zo’n project aan? Wat zijn de voorwaarden, de mogelijke oplossingen en de uitdagingen?
Volg de laatste ontwikkelingen via onze LinkedIn pagina.
6 cruciale stappen voor een toekomstbestendige gebiedsinrichting
1. Onderzoek de werking van het vroegere en huidige systeem
2. Zorg voor een gedeeld probleembegrip en commitment
3. Neem het hele systeem als uitgangspunt, niet individuele functies
4. Bekijk oplossingsrichtingen, zonder bij voorbaat functies uit te sluiten
5. Neem stakeholders mee in het proces, bijvoorbeeld in werksessies
6. Werk stapsgewijs toe naar een stip op de horizon
Bodem- en watersysteem Nederland onder druk
Waar er eeuwenlang water in overvloed was, staat het bodem- en watersysteem in Nederland op steeds meer plekken onder druk. Door een toenemende watervraag voor de landbouw, industrie en consumenten, verstedelijking van gebieden en klimaatverandering nemen de natuurlijke watervoorraden af. Hierdoor ontstaan problemen voor onder meer de natuur en waterwinning voor drinkwaterproductie.
Grenzen functie gestuurde inrichting
Dat geldt ook voor de Gooi en Vechtstreek, vertelt Bart van Manen van Regio Gooi en Vechtstreek, een samenwerkingsverband van zes gemeenten. “Door de groeiende watervraag en lagere waterbeschikbaarheid in bepaalde periodes moet er meer water van buiten het gebied worden ingelaten. Dat is onwenselijk, omdat de kwaliteit hiervan minder is. We bereiken de grenzen van de functie gestuurde inrichting van het gebied.”
Toekomstbestendige Heuvelrug Gooi en Vechtstreek
Elke functie bedienen met een ander waterpeil is niet meer houdbaar. Vanuit dat inzicht sloegen in 2021 zeven gebiedspartijen – Regio Gooi en Vechtstreek, Waterschap AGV, MRA Landschap, Vitens, Waternet, PWN en Provincie Noord-Holland – de handen ineen in het project Toekomstbestendige Heuvelrug Gooi en Vechtstreek. Samen met Arne Bosch van Waternet laat Van Manen zien hoe de partijen stapsgewijs werken aan een toekomstbestendige gebiedsinrichting.
Stap 1: Onderzoek de werking van het vroegere en huidige systeem
De eerste stap richting herstel van het bodem- en watersysteem is volgens Van Manen begrijpen hoe dat systeem ooit werkte en nu werkt. “Hiermee maak je de knelpunten en noodzakelijk veranderingen inzichtelijk. Dit onderzoek hebben we laten uitvoeren door twee expertisebureaus: H+N+S Landschapsarchitecten en HydroLogic.”
Gevolgen van doorgaan op huidige voet
Deze partijen hebben ook gekeken naar wat het zou betekenen als we doorgaan op de huidige voet, zegt Van Manen. “Daaruit kwam naar voren dat blijven inzetten op technische maatregelen om alle functies te bedienen vooral extreem hoge kosten en verminderde waterkwaliteit oplevert. En dan loop je vroeg of laat een keer vast.”
Blijf op de hoogte via onze nieuwsbrief
Stap 2: Zorg voor een gedeeld probleembegrip en commitment
Ander belangrijk aspect bij een succesvolle samenwerking is om te zorgen voor een gedeeld probleembegrip. Volgens Van Manen is elke partij in Gooi en Vechtstreek zich er inmiddels van bewust dat we de opgaven niet meer individueel kunnen benaderen. “Maar je moet tegelijkertijd wel met data en berekeningen aantonen waar de knelpunten precies zitten. Zo ontstaat een gedeeld probleembegrip en commitment.”
Oude aannames loslaten
Dankzij het opdoen en delen van kennis zijn partijen bereid oude aannames los te laten, ziet Van Manen. “Er werd nog weleens gedacht dat het stoppen met waterwinning voor drinkwaterproductie in het gebied dé oplossing was. Maar dat blijkt helemaal niet zo te zijn. Dat was voor alle partijen een interessant inzicht.”
Stap 3: Neem het systeem als uitgangspunt, niet individuele functies
Centrale vraag van het project Toekomstbestendige Heuvelrug is: hoe zorgen we dat het landgebruik in het gebied beter aansluit op het natuurlijke bodem- en watersysteem? Dit moet uiteindelijk leiden tot een duurzame wisselwerking tussen het natuurlijke systeem en de functies.
Functies in het gebied ontvlechten
Volgens Bosch nemen de partijen hierbij niet de individuele functies, maar het systeem als geheel als uitgangspunt. “Om de natuurlijke staat van het systeem te herstellen, moeten we de functies van het gebied eerst ontvlechten. Vervolgens kijken we op basis van de nieuwe systeeminrichting welke functies op welke locaties zouden kunnen.”
Stap 4: Bekijk oplossingsrichtingen, zonder vooraf functies uit te sluiten
Om te bepalen wat de beste gebiedsinrichting is, werken de partijen aan ontwerpend onderzoek. Bosch: “Hierbij kijken we welke keuzes we in het gebied moeten maken om tot de stip op de horizon te komen en welke stappen we hierbij moeten zetten. Zonder al concrete keuzes te maken en functies bij voorbaat uit te sluiten.”
Uiteindelijk wel keuzes maken
Maar het kan natuurlijk wel zijn dat dat uiteindelijk moet gebeuren, vervolgt Bosch. “Dat je zegt: op de flanken van de Heuvelrug, waar water uittreedt, willen we geen andere functies dan natuur. Of: we gaan geen woningen meer bouwen in lagere delen. We proberen zoveel mogelijk paden en richtingen in beeld te krijgen.”
Voorgezuiverd water infiltreren
In het geval van drinkwater kan zo’n oplossingsrichting het innemen en voorzuiveren van oppervlaktewater zijn. Bosch: “Dit brengen we dan in de ondergrond van de Heuvelrug, als een soort buffer. Dat gebeurt al decennia in de duinen, waar Waternet en PWN gebufferd water uit onttrekken. Door het infiltreren van voorgezuiverd water belasten we het natuurlijke grondwatersysteem minder. Hiernaar kijken we in traject Water Aanvoer en Aanvulling Gooi (WAAG)”.
Project Water Aanvoer en Aanvulling Gooi (WAAG)]
Parallel aan het Heuvelrug-project startten PWN, Vitens en Waternet dit traject rondom de waterwinning ten behoeve van drinkwater. Centrale vraag hierin is hoe drinkwaterbedrijven kunnen voldoen aan de toenemende vraag naar drinkwater met zo min mogelijk negatieve impact op de omgeving. Vanwege de overlap werken beide projectgroepen nauw met elkaar samen.
Stap 5: Neem stakeholders mee in het proces
Om een zo breed mogelijk draagvlak te creëren, is het belangrijk om ook stakeholders mee te nemen in het traject van gebiedsontwikkeling, zegt Bosch. “We hebben al een aantal werksessies gedaan met onder meer natuurbeheerders en landbouworganisaties. We delen onze bevindingen en zij leveren – net als drinkwaterbedrijven – input voor de uitwerking van scenario’s.”
Input voor goed onderbouwde keuzes
Deze input is volgens Bosch niet zozeer bedoeld als wensenlijstje, maar om uiteindelijk goed onderbouwde keuzes te kunnen maken voor een toekomstbestendig systeem over de hele breedte. “Van daaruit gaan we kijken hoe we de grote opgave voor alle partijen het beste kunnen uitwerken.”
Stap 6: Werk stapsgewijs toe naar een stip op de horizon
Stip op de horizon van het project is het jaar 2100. Naar deze stip werken de partijen stapsgewijs toe, zegt Van Manen. “De eerste stappen hebben we nu gezet, met het onderzoek naar de werking van het systeem en verkennen van oplossingsrichtingen. De uitkomsten hiervan hebben we verwerkt in een rapport. In de volgende fase gaan we dit verder vertalen naar concretere inrichtingen en maatregelen per deelgebied.”
Betrokkenheid en bereidheid vasthouden
Van Manen ziet bij de partijen tot nu toe veel bereidheid om mee te werken. Een van de grootste uitdagingen is in zijn ogen om dat vast te houden. “Zien partijen het ook nog zitten als maatregelen straks concreter worden? En durven bestuurders ook echt de stappen te zetten en lastige keuzes te maken? Uiteindelijk zal iedereen inspanning moeten leveren en een bepaalde pijn gaan voelen.”
