Waterbalans verstoord: meer water vasthouden en minder onttrekken
Klimaatverandering en een groeiende watervraag hebben in toenemende mate impact op de waterbalans. Doordat het huidige watersysteem vooral is ingericht op het voorkomen van wateroverlast, dragen toenemende regenval uit de winterperiode en piekbuien niet zomaar bij aan voldoende water in drogere tijden. Daarom moeten we water beter vasthouden, waar het kan infiltreren en minder onttrekken, zegt Ruud Bartholomeus, hoofdonderzoeker ecohydrologie bij KWR Water Research Institute en buitengewoon hoogleraar aan Wageningen Universiteit. Hij vertelt wat daarvoor nodig is.
Volg de laatste ontwikkelingen via onze LinkedIn pagina.
De verstoorde waterbalans
- De waterbalans is het geheel van alle inkomende en uitgaande waterstromen
- Door klimaatverandering en toenemend waterverbruik verschuiven componenten van de waterbalans
- Piekbuien hebben beperkt impact op herstel van de balans tussen watervraag en -aanbod, omdat een groot deel hiervan snel wordt afgevoerd
- Het systematisch beter vasthouden van water en infiltratie van oppervlaktewater kunnen de waterbeschikbaarheid vergroten
- Waterbesparing, circulair watergebruik en alternatieve bronnen verminderen de druk op het watersysteem
- Behalve aandacht voor watertekorten, is ook aandacht voor wateroverlast essentieel
Wat is de waterbalans?
De waterbalans geeft het geheel van de inkomende en uitgaande hoeveelheden water voor een gebied over een bepaalde periode. Verschillende componenten spelen een rol bij de waterbalans. Zo zijn neerslag en aanvoer via oppervlaktewater componenten voor het inkomende water. Componenten voor het uitgaande water zijn verdamping, afvoer via oppervlaktewater en onttrekking.
Waterbalans verschilt per periode en gebied
De waterbalans verschilt per jaar en per periode van het jaar. Doordat het in de winter meer regent en er door minder zonnestraling en lagere temperaturen weinig verdamping optreedt, is er in deze periode sprake van een neerslagoverschot. In de zomer is dat – normaal gesproken – precies andersom. Daar komt bij dat de aanvoer van rivieren ’s zomers lager is en het gebruik van water juist hoger. Ook varieert de waterbalans per gebied, onder meer door verschillen in wateraanvoer, grondwaterstanden, ontwatering en onttrekkingen van grond- en oppervlaktewater.
Blijf op de hoogte via onze nieuwsbrief
Land ingericht op afvoer water
Het watersysteem in Nederland is sinds de jaren 50 van de vorige eeuw vooral ingericht op het voorkomen van wateroverlast, zegt Ruud Bartholomeus. “Dit is – logisch voor de tijdgeest van toen – vooral gedaan ten gunste van de landbouw. Een te hoge grondwaterstand is nadelig voor gewassen en gebruik van machines. Ook voor de toenemende bebouwing en verstedelijking zijn we dieper gaan ontwateren. Maar doorgrondwaterstanden laag te houden, zijn we kwetsbaarder voor de effecten van droogte.”
Systematische daling grondwaterstand
Tegelijkertijd zijn we steeds meer water uit het systeem gaan onttrekken. Bartholomeus: “Door bevolkingsgroei is de vraag naar drinkwater sterk toegenomen. Die groei kan zich doorzetten, kijk naar de woningbouwopgave waarvoor we staan. Ook de ontwikkeling van de industrie en beregening in de landbouw hebben impact op de toename van de watervraag. Dit zorgt voor verschuivingen tussen de componenten van de waterbalans, wat onder meer doorwerkt in een systematische daling van de grondwaterstand.”
Extra factor: klimaatverandering
De afgelopen decennia is er nog een element bijgekomen die grote impact heeft op de waterbalans: klimaatverandering. In het veranderende klimaat moeten we rekening houden met toename van zowel droge als natte extremen, zegt Bartholomeus. “Droogte zorgt nog eens voor extra knelpunten in een al verdroogd systeem. Meer droogte en warmte betekent minder aanvoer van water via neerslag en rivieren en een hogere watervraag. Dit heeft impact op alle functies die afhankelijk zijn van het watersysteem.”
Piekbuien hebben weinig meerwaarde
Daartegenover staat dat er door nattere winters jaarrond iets meer neerslag valt. Neerslag in de zomer komt meer in piekbuien. Maar volgens Bartholomeus hebben we daar in ontwaterde gebieden maar weinig aan. “Bij piekbuien valt vaak zoveel tegelijk, dat we het zo snel mogelijk moeten afvoeren om wateroverlast te voorkomen. Er sijpelt dan maar weinig de bodem in. Tegelijkertijd laten de jaren 2023 en 2024 ook zien dat een lange periode met veel neerslag tot serieuze overlastproblemen kan leiden.”
Aandeel drinkwatervoorziening
Van het water dat gebruikers uit het watersysteem in Nederland onttrekken, is ongeveer 16 procent bestemd voor drinkwaterproductie. In totaal is dat zo’n 1,7 procent van de totale jaarlijkse hoeveelheid ‘beschikbaar’ zoet water in Nederland. Of water bruikbaar is voor de productie van drinkwater hangt af van zowel de kwaliteit als kwantiteit. Zo moet een bron voldoende schoon zijn om drinkwater uit te kunnen produceren. Ook mag de onttrekking van water geen nadelige impact hebben op de omgeving of ondergrond.
“Slechts 1,7 procent van al het beschikbare zoete water in Nederland wordt gebruikt voor drinkwater”
Kuubs en percentages misleidend
Het aandeel van onttrekkingen door de drinkwatervoorziening lijkt klein, maar volgens Bartholomeus moeten we ons niet blindstaren op dit soort kuubs en percentages. “Niet elk watergebruik geeft druk op de waterbeschikbaarheid, terwijl sommige onttrekkingen juist in een kwetsbaar deel van het jaar plaatsvinden. Waar we naar moeten kijken is welk effect een onttrekking heeft op de omgeving en waterbeschikbaarheid voor andere functies. Als dat effect regionaal of periodiek groot is, bijvoorbeeld door weinig aanvoer van water of kwetsbare natuur, is een vergelijking in volumes niet op z’n plaats en misleidend voor de discussie.”
Impact waterbalans op drinkwater
Functies als de drinkwatervoorziening hebben met onttrekkingen niet alleen impact op het watersysteem, ze ondervinden ook de gevolgen van verdroging. Zo wordt het voor drinkwaterbedrijven lastiger om vergunningen te verkrijgen voor winning van meer water om nu en in de toekomst te kunnen voldoen aan de drinkwatervraag. Op verschillende plekken dreigt daardoor de levering van drinkwater in de knel te komen, waardoor bijvoorbeeld nieuwbouw niet kan worden aangesloten op het drinkwaternet.
Vergroten waterbeschikbaarheid
Om de waterbeschikbaarheid te vergroten, kunnen we aan drie knoppen draaien:
- Water beter en langer vasthouden
- Minder uit het systeem onttrekken
- Het watersysteem – waar mogelijk – actief aanvullen via infiltratie
Bij dit alles is het omgaan met zowel droge als natte extremen van belang.
Water beter vasthouden
Bartholomeus vertelt hoe de eerste knop eruitziet. “Met het systematisch vasthouden van water, zoals neerslag, verhogen we de grondwaterstanden. Dat kan door het verondiepen en verbreden van sloten, ofwel nieuwe ontwateringsontwerpen waarin vasthouden en ontwateren beter samengaan. Dat biedt vooral uitkomst in kwetsbare gebieden, zoals hoge zandgronden, waar geen aanvoer is vanuit rivieren. Wanneer je dit realiseert, heeft onttrekking van grondwater ook minder nadelige effecten op de omgeving. Een andere maatregel is vervanging van dicht naaldbos door meer open loofbos of heide. Dat zorgt voor minder verdamping en meer grondwateraanvulling.”
Gericht op systeemherstel
Het beter vasthouden van water betekent niet dat we op die plekken ineens meer water kunnen gaan onttrekken, benadrukt Bartholomeus. “We zitten in droge jaren in veel regio’s nu al aan de limiet of zelfs daaroverheen. Het beter vasthouden van water is dus in eerste instantie bedoeld om het systeem te herstellen. Als dat op plekken gepaard kan gaan met het in stand houden van functies, zou dat natuurlijk mooi zijn. Maar het gaat ook om de ruimtelijke inrichting in relatie tot zowel te veel als te weinig water. Het kan dat bepaalde activiteiten beter op een andere plek in het gebied kunnen plaatsvinden of we functies anders moeten inrichten. We ontkomen niet aan zulke moeilijke keuzes.”
Actief infiltreren van water
Indien nodig kan de watergebruiker, zoals een drinkwaterbedrijf, de impact van onttrekkingen compenseren met maatregelen, zoals het infiltreren van gezuiverd oppervlaktewater naar de ondergrond, vervolgt Bartholomeus. “In de duingebieden wordt dit al decennia gedaan, onder meer door Dunea en Waternet. Dit zou je ook in andere gebieden met zandgronden kunnen doen. Daarbij is het wel zaak dat je ook de ontwatering aanpast, om te voorkomen dat het aangevulde water snel weer wordt afgevoerd. En dan heeft het uiteindelijk alsnog weinig invloed op het systeem.”
Waterbesparing en circulair gebruik
Tegelijkertijd moeten we ons richten op het verminderen van de onttrekking van water uit het systeem, zegt Bartholomeus. “Dat begint met waterbesparing, zowel door huishoudens als de industrie. Daar is nog winst in te behalen. Ook kunnen we een deel van het drinkwater vervangen door alternatieven. De industrie moet bijvoorbeeld kijken hoe ze water circulair kunnen inzetten of water van andere kwaliteit dan drinkwater kunnen gebruiken voor processen.”
Alternatieve bronnen drinkwater
Ook de drinkwatersector zelf zoekt naar aanvullende bronnen. Bartholomeus: “Dunea is al begonnen met het onttrekken en zuiveren van brak grondwater om zo hun zoetwaterbuffer te vergroten. Brabant Water kijkt zelfs naar het inzetten van ontzilt zeewater voor de productie van drinkwater. Ook zijn er pilots gaande om gezuiverd restwater uit rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s) met extra zuiveringsstappen geschikt te maken voor infiltratie in de ondergrond of zelfs als drinkwaterbron.”
Serieus werk maken van herstel watersysteem
Maar, zo zegt Bartholomeus tot slot, deze bronnen zullen grond- en oppervlaktewaterbronnen niet vervangen. “We moeten het echt zien als aanvulling om de toenemende druk op onze hoofdbronnen te verminderen. Het gebruik van bestaande bronnen is niet alleen het meest duurzaam – alternatieve drinkwaterbronnen zijn vaak duurder en energie-intensiever – maar het zou ook wel een zwaktebod zijn als we in Nederland ons neerslagoverschot niet kunnen benutten. Maar dan moeten we nu wel echt serieus werk gaan maken van het robuuster inrichten en gebruiken van ons watersysteem, gericht op natte én droge extremen. En dat is geen makkelijk opgave.”
