‘Adaptatie vraagt om techniek, beleid én ethiek’

Waarom moeten we naar de ethische kant van water te kijken?

“Uitdagingen zoals goede waterkwaliteit, omgaan met klimaatverandering en kustbescherming zijn simpelweg niet alleen technische vraagstukken. Lange tijd werden ze alleen wel zo behandeld, kijk naar de aanleg van onze deltawerken of hoe onze afvalwaterzuivering is ingericht. Maar we zien steeds vaker dat techniek niet alles alleen kan oplossen. Veranderende weerspatronen hebben invloed op ons watersysteem.

Daarom gaan we meer richting een adaptieve aanpak. We passen ons aan aan de omstandigheden en creëren flexibiliteit om mee te bewegen. Dat vereist een combinatie van disciplines: techniek, beleid, natuurbeheer en ethiek. Welke maatregelen nemen we? Wie gaan die uitvoeren? Welke waarden vinden we belangrijk? Kiezen we voor regelgeving of vrijwilligheid?”

Wat zijn belangrijke ethische watervraagstukken in Nederland?

“Zelf vind ik de discussie rond medicijnresten en microplastics in water erg interessant. Lange tijd was daarbij de opvatting: zo lang het water veilig is voor de productie van drinkwater is het oké. Maar waarom nemen we alleen de mens als maatstaf? Inmiddels zien we door hormoonverstoringen vissen met twee geslachten en treffen we overal microplastics aan. Dit probleem vereist dat we meer aandacht hebben voor het ecosysteem en het watersysteem als geheel.”

“De kunst is om de partijen aan het begin van de keten mee te krijgen”

“De uitdaging is wie wat gaat doen. We moeten niet alleen de waterzuivering verbeteren, maar vervuiling ook aanpakken bij de bron: voorkomen in plaats van genezen. Daar heeft de drinkwatersector natuurlijk enorm veel baat bij, die zitten aan het einde van de keten. De kunst is om de partijen aan het begin van de keten mee te krijgen en hun vervuiling zoveel mogelijk beperken. Dat is nog niet zo eenvoudig.”

Waarom is er nu pas aandacht voor?

“Verschillende problemen komen nu samen en de urgentie wordt voelbaar. We zien dat de extreme droogte zoals in 2018 invloed heeft op de waterkwaliteit- en kwantiteit en dat hevige regenbuien voor flinke overlast zorgen. Helaas is het vaak zo dat we pas gaan handelen zodra de gevolgen zichtbaar zijn. We konden het ons lange tijd veroorloven vervuilend bezig te zijn, we merkten er nauwelijks iets van. Maar het is nu duidelijk dat we aan het eind zitten van wat we aan vervuilend en verspillend gedrag kunnen vertonen.”

Wat kun je van burgers en bedrijven verwachten?

“Burgers spelen een belangrijke rol bij het nemen van maatregelen op kleine schaal, zoals waterbesparing in huis en het aanleggen van een groen tuintje. Maar het is natuurlijk niet zo dat alles op de schouders van de burger moet liggen. Het is bovendien de vraag hoe je de lasten eerlijk verdeelt. Het kan niet zo zijn dat eigen woningbezitters profiteren van allerlei regelingen en huishoudens uit lagere sociale klassen opgezadeld zitten met hoge rekeningen.

‘Soms schrik ik wel van het gebrek aan bewustzijn bij consumenten’

Soms schrik ik wel van het gebrek aan bewustzijn bij consumenten. Tijdens de droogte van vorig jaar werd een vrouw op straat geïnterviewd over het feit dat Vitens de waterdruk had verlaagd. Haar reactie: ‘Dan douche ik toch wat langer.’ Ik weet niet of ik dan boos of verdrietig moet zijn. Maar het is ook weer niet zo gek. Zolang de watersector het allemaal goed regelt, raakt de burger verwend.

Bedrijven doen in mijn ogen ook nog te weinig. Door commerciële belangen is hun credo vaak: u vraagt, wij draaien. Maar ze moeten veel bewuster kijken naar wat ze in de markt zetten. Bij de productie van kleding en voedsel wordt ontzettend veel water gebruikt en vervuild. Daar moet meer transparantie overkomen, zodat consumenten beter weten wat ze in huis halen.”

Welke rol spelen overheid en waterbedrijven bij gedragsverandering?

“Aan de beleidskant zijn er verschillende opgaven: kies je voor het belonen van goed gedrag, zoals subsidie voor regenwateropvang, of straf je slecht gedrag af. Daar ligt ook een psychologische uitdaging, zoals uitzoeken wat wel en niet werkt. Je wilt enerzijds niet te veel moraliseren – dat werkt vaak ook averechts – maar anderzijds is de wil van de burger ook niet heilig.

Ik vind dat mensen best wat meer een zetje in de goede richting mogen krijgen. Drinkwaterbedrijven en waterschappen kunnen nog meer een voortrekkersrol spelen bij voorlichting en oplossingen, zoals het stimuleren van waterbesparende maatregelen of hergebruik van regenwater.”

Hoe kunnen we ethische vraagstukken het beste aanpakken?

“Het is een voor de hand liggend antwoord: meer samenwerken. En dat klinkt makkelijker dan het is. Iedereen wil uiteindelijk droge voeten, een schoon milieu en voldoende drinkwater. Alleen de manier waarop partijen iets willen aanpakken verschilt. De een heeft vertrouwen in techniek, de ander wil de natuur haar werk laten doen, de een wil strengere regels, de ander legt de verantwoordelijkheid bij de burger.

Uiteindelijk hebben we al die perspectieven nodig. Het is en-en: we moeten én techniek inzetten én beleid uitstippelen én rekening houden met de natuur én weten hoe we gedrag kunnen beïnvloeden. Als je een van die disciplines buiten beschouwing laat, wordt het vinden van goede oplossingen een stuk lastiger.”

Neelke Doorn, hoogleraar Ethics of Water Engineering

Prof. dr. mr. ir Neelke Doorn is sinds 2018 hoogleraar Ethics of Water Engineering aan de TU Delft. Doorn heeft een achtergrond in onder andere civiele techniek en filosofie. De laatste jaren doet ze voornamelijk onderzoek naar het snijvlak van water en ethiek. Doorn: “Als je die uitdagingen enkel met een filosofische bril bekijkt, ben je vooral vragen aan het stellen. Techniek richt zich voornamelijk op concrete oplossingen. Het is vanuit deze leerstoel mijn taak om beide disciplines samen te brengen en te kijken hoe we ethische overwegingen beter kunnen meenemen in (technische) oplossingen.”