Bodemenergie vaak onder de radar, effect op drinkwaterwinning nog onduidelijk

Provincies hebben bodemenergiesystemen verboden in waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden en boringsvrije zones. Dat geldt voor zowel open (ook wel warmte-koudeopslag, WKO’s) als gesloten energiesystemen. Voor de WKO’s, waarvan er naar schatting tussen de 2.000 en 3.000 in Nederland zijn, moet de provincie een vergunning afgeven; voor kleine systemen is er een meldingsplicht.

Er kleven risico’s aan deze open systemen. Bij een WKO wordt grondwater verplaatst. Dat kan problemen opleveren wanneer de bodem of het grondwater verontreinigingen bevat en vervuild water richting grondwaterbeschermingsgebieden stroomt.

Lees meer over de kansen en risico’s van WKO’s voor drinkwaterbronnen.

Risico’s gesloten energiesystemen

Van gesloten energiesystemen zijn er veel meer in Nederland. Het CBS geeft voor eind 2018 circa 38.500 systemen aan. In de WKO-tool (wkotool.nl), die gebruik maakt van het Landelijk Grondwater Register (LGR), staan momenteel circa 29.000 systemen. Niet alle gesloten bodemenergiesystemen zijn opgenomen in het LGR en dus ook niet zichtbaar in de tool. Bij de aanleg van gesloten systemen moeten de kleilagen die het diepe grondwater beschermen, na het doorboren weer goed worden hersteld. Als dat niet gebeurt, is dat een risico voor de kwaliteit van het grondwater.

Gesloten systemen moeten bij de gemeente gemeld worden

Sinds 2013 is het verplicht zo’n gesloten systeem bij de gemeente te melden; afhankelijk van de locatie en grootte is soms een simpele vergunning nodig. In Brabant moeten gemeenten de meldingen doorgeven aan de Omgevingsdienst Midden- en West-Brabant (OMWB). De omgevingsdienst beoordeelt deze.

“We krijgen steeds meer meldingen binnen, want steeds meer nieuwbouwhuizen mogen geen gebruik maken van gas,” zegt Natasja van de Sanden van de OMWB. Ze werkt als adviseur en vergunningverlener van bodemenergiesystemen voor de omgevingsdienst, die als onafhankelijke organisatie onder meer toezicht houdt en de meldingen beoordeelt.

Systemen nog onder de radar

Voor een goede beoordeling van een melding moeten álle bodemenergiesystemen ook daadwerkelijk goed in beeld zijn. “Veel systemen van vóór 2013 zijn sowieso nog onder de radar,” erkent adviseur en vergunningverlener Ronald Cornelisse van de OMWB. Verantwoordelijke partijen voelen niet de urgentie om die te melden. Dat is heel jammer, want het is belangrijk voor zowel het goed functioneren van het eigen systeem als dat van anderen. ”

De rol van toezichthouder van de OMWB is essentieel. Bij bodemwerkzaamheden in Nederland volgen de betrokken partijen in een derde van de gevallen bewust de regels niet op, zo stelde de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) eerder in een onderzoek. In de top drie staan de grondboringen voor de aanleg van bodemenergiesystemen. Het gaat hierbij met name om gesloten systemen.

Nieuwe systemen niet altijd gemeld

Van de Sanden: “We vermoeden dat ook nieuwe systemen soms niet worden gemeld. We weten dat er nieuwe gasloze woonwijken in aanbouw zijn, terwijl we geen meldingen binnenkrijgen. Dat zou dus kunnen betekenen dat ze niet worden gemeld. Of ze maken gebruik van andere energiebronnen. Maar voor de beoordelingen en monitoring is het wel heel belangrijk dat de bodemenergiesystemen gemeld worden.”

‘Voor de monitoring is het belangrijk dat de systemen gemeld worden’

Gemeenten geven meldingen steeds beter door

Volgens Cornelisse gaat het doorgeven van de meldingen door gemeenten steeds beter. “In het begin was er soms wat wantrouwen en onwennigheid vanuit de gemeenten. Maar de erkenning en het vertrouwen is met de jaren gegroeid,” zegt de vergunningverlener. “Onze organisatie bestaat uit gepassioneerde deskundigen die goed in het bodemwereldje zitten. We zitten ook in meerdere landelijke werkgroepen. Voor een kleine gemeente is het lastig om diezelfde ervaring op te bouwen.”

Breng risico’s goed in kaart

In zijn werk als vergunningverlener heeft Cornelisse nog niet meegemaakt dat bodemenergiesystemen zijn lekgeraakt. “Ik zou hier graag een actuele inventarisatie van willen om te kijken wat de effecten zijn van alle maatregelen en verbeteringen, zoals wet- en regelgeving, protocollen en certificeringen. Zo maak je de risico’s concreet en kan je daar het beleid op aanpassen.”

Onderzoek is lastig vanwege diepe bodemlagen

Ook senior onderzoeker Marette Zwamborn van KWR Water Research Institute ziet de meerwaarde in een inventarisatie van afwijkingen en incidenten. “Bodemenergiesystemen kunnen in principe duurzaam worden toegepast, als aanleg en beheer maar zorgvuldig plaatsvinden. Onvoldoende afgedichte kleilagen of lekkage van circulatievloeistoffen uit een gesloten bodemenergiesysteem vormen een risico voor de kwaliteit van het grondwater. Er is alleen nog geen helder beeld hoe groot de effecten voor de drinkwaterwinning zijn.”

‘Er is nog geen helder beeld hoe groot de effecten van lekkages voor de drinkwaterwinning zijn’

Volgens Zwamborn zijn er nog kennislacunes, bijvoorbeeld het aantal afwijkingen en incidenten. Want hoe vaak treden die op? En hoe groot is de lekkage? “Gesloten bodemenergiesystemen worden soms tot meer dan 200 meter diepte aangelegd. Op die diepte is het lastig om te monitoren.“

Effecten incident pas te zien na tientallen jaren

Ook zijn de effecten van lekkende systemen of onvoldoende afgedichte kleilagen pas te zien na tientallen jaren, volgens Zwamborn. “Het risico van één systeem is vrijwel nihil, maar als er in woonwijken grootschalig wordt aangelegd dan krijg je cumulatieve effecten. En die kunnen het grondwater beïnvloeden. Het grondwater stroomt alleen langzaam, voordat het effect zichtbaar is bij een grondwaterwinning ben je zo tientallen jaren verder. En als je dan effecten vaststelt, dan ben je eigenlijk al te laat om nog maatregelen te nemen.”

Eisen en voorwaarden vergunning

Bij een melding kijkt Van de Sanden of het systeem aan de landelijke eisen en voorwaarden voldoet. Van de Sanden: “We gaan een hele lijst af. Wie heeft bijvoorbeeld de installatie ontworpen? Dat geldt voor zowel bovengronds als ondergronds. Wie gaat boren? En zijn dit gecertificeerde bedrijven?” De OMWB brengt ook de omgeving in kaart. “We kijken naar andere bodemenergiesystemen die zijn geregistreerd, of dat het nieuwe systeem in een boringsvrije zone of een grondwaterbeschermingsgebied zou komen te liggen en of het op eigen grond komt.”

Zonder vergunning tóch boren

Soms zijn de werkzaamheden al begonnen voordat de melding is goedgekeurd. Van de Sanden maakte dat met eigen ogen mee in de praktijk. “Ik was een aanvraag aan het beoordelen, maar toen bleken ze al zonder toestemming bezig te zijn met de boringen.” Het was toevallig vlak bij haar in de buurt. “Ik had al een onderbuikgevoel, maar ik heb ze toen op heterdaad betrapt. Dan handelen we snel en schakelen we meteen toezicht in.”

‘Wanneer je nu de regels overtreedt, kom je er relatief makkelijk mee weg’

“Wanneer je nu de regels overtreedt, kom je er relatief makkelijk mee weg. Het proces na het vaststellen van een overtreding is complex en traag,” erkent Cornelisse. “Wij kunnen namens een gemeente een last onder dwangsom opleggen. In een andere gemeente kunnen ze precies weer hetzelfde doen, want je moet daarvoor weer een nieuwe procedure opstarten. We zijn bezig te kijken naar andere mogelijkheden, zoals een boetesysteem, maar zover is het nog niet.”

Steeds vaker afgedicht door grouten

Tijdens het boren worden afsluitende lagen doorboord. Het is belangrijk dat de boorgaten goed worden afgedicht. Zo wordt voorkomen dat ondiep grondwater met dieper grondwater kan mengen en eventuele verontreiniging zich kan verspreiden. Dat afdichten moet heel secuur gebeuren, zegt Cornelisse. “Onder geen beding mag een soort van gatenkaas ontstaan.” Steeds meer bedrijven gaan over op het volledig afdichten, zoals grouten. Dat is een techniek waarbij het boorgat, na plaatsen van de bodemlus, van onder tot boven volledig wordt afgedicht met een klei- of cementmengsel.

Onderzoeksinstituut KWR doet in samenwerking met boorbedrijven onderzoek naar het afdichten van gesloten bodemenergiesystemen. Grouten is één van de onderzochte technieken, vertelt Zwamborn. “We kijken daarbij hoe effectief deze techniek in de praktijk is, dat gaat bijvoorbeeld om de juiste samenstelling van het grout en de juiste manier van toepassen.”

Onderzoek essentieel

Met het oog op verduurzaming en de energietransitie vindt Zwamborn de toename van de energiesystemen positief. “Bodemenergiesystemen zijn in staat om daadwerkelijk energiebesparing te realiseren en het is een betaalbare manier om een goed geïsoleerd huis gasloos te verwarmen.” Ze geeft aan dat zorgvuldigheid bij aanleg en beheer essentieel is. “De risico’s voor de drinkwaterwinning zijn nog lastig vast te stellen, maar dit is wel hét moment om deze verder te onderzoeken.”