Bodemverontreiniging en grondwater, de stand van zaken

Op ongeveer 250 duizend plekken in Nederland is sprake van ernstige bodemvervuiling. Aan de oppervlakte valt het vaak wel mee met de gezondheidseffecten. Voor de drinkwatervoorziening kan die bodemverontreiniging echter wel ingrijpende gevolgen hebben. Een overzicht.

In veel gevallen is bodemverontreiniging een erfenis uit het verleden. Het gaat vaak om oude locaties van fabrieken of tankstations of om landbouwgronden waar – inmiddels verboden – gewasbeschermingsmiddelen werden gebruikt. Ook stortplaatsen en ondergrondse olietanks hebben gezorgd voor bodemvervuiling. Het gaat bijvoorbeeld om zware metalen, olie, PAK’s, cyanides en gewasbeschermingsmiddelen zoals DDT, Drins en HCH’s.

Vaak geen direct gevaar voor volksgezondheid

Op niet al die 250 duizend plekken zorgt die bodemvervuiling voor direct of indirect gevaar voor de gezondheid. De vervuiling zit dan bijvoorbeeld in een diepere grondlaag en is ver verwijderd van het grondwater dat wordt gebruikt als bron voor drinkwater. Of het gaat om stoffen die niet ‘mobiel’ zijn. Ze zijn dan zo sterk gebonden aan de bodem dat ze nooit in het grondwater terecht zullen komen.

Daarmee is de dreiging van bodemvervuiling voor het grondwater echter niet weggenomen. Op een aantal plekken in Nederland is die vervuiling uit het verleden al doorgedrongen tot het grondwater dat zich op meer dan 30 meter onder het aardoppervlak bevind. Drinkwaterbedrijven kunnen dit niet meer gebruiken om drinkwater van te maken.

Grondwater is in Nederland dé belangrijkste bron voor drinkwater. Waarom? Cor Lievers van drinkwaterbedrijf Vitens: “Omdat je van grondwater redelijk eenvoudig schoon drinkwater kunt maken. Het is regenwater dat er heel lang over doet om op die diepte aan te komen en is dan al grotendeels gezuiverd door klei- en zandlagen. Bovendien zit er geen zuurstof meer in, waardoor er geen bacteriën en virussen in zitten.”

Aaldrik Tiktak, senior onderzoeker bodem en water van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL): “Maar elk voordeel heeft zijn nadeel. En dat geldt ook voor grondwater. Het duurt weliswaar lang voordat die vervuiling het grondwater bereikt, maar als zo’n bron eenmaal vervuild is, dan duurt het ook heel lang voordat die vervuiling weer is verdwenen.”

De wetten en regels voor bodembescherming zijn intussen wel flink aangescherpt. Rond de plekken waar grondwater wordt gebruikt als bron voor drinkwater zijn door elke provincie verschillende beschermingszones ingesteld, waar strenge regels gelden. Ook de richtlijnen voor het toelaten van gewasbeschermingsmiddelen zijn strenger geworden. Zo wordt er in het toelatingsbeleid nu meer rekening gehouden met de drinkwaterfunctie. Als gevolg hiervan zijn een aantal middelen die het grondwater sterk belasten nu verboden.”

Ook zijn maatregelen genomen om de emissies naar het oppervlaktewater te verminderen. En dat leidt tot succes, zegt Tiktak. “Zo is de milieubelasting van het oppervlaktewater door gewasbeschermingsmiddelen uit de landbouw tussen 2000 en 2010 al met 90 procent afgenomen. Helaas zien we in de helft van Nederland nog steeds normoverschrijdingen in het oppervlaktewater, dus we zijn er nog zeker niet.”

Als wetenschappelijk onderzoeker bij het PBL evalueert Tiktak het beleid voor gewasbeschermingsmiddelen en draagt oplossingsrichtingen aan waaruit beleidsmakers een keuze kunnen maken om de problemen op te lossen. “De gezondheid van mensen is daarbij leidend. In dat kader is het beschermen van grondwater als bron van drinkwater belangrijk. Vroeg of laat zal een deel van die vervuilende stoffen namelijk bij dat diepe grondwater aankomen.”

Volgens Tiktak is heel moeilijk te zeggen hoe lang dat precies duurt en hoeveel van die stoffen uiteindelijk in het grondwater terechtkomen. “Een druppel zakt namelijk niet loodrecht naar beneden. Vaak gaat het via een omweg en komt zo’n druppel kilometers verderop aan in het grondwater. Dat kan maanden duren, maar ook tientallen jaren. Bovendien kunnen die vervuilende stoffen onderweg allerlei reacties zijn aangegaan met andere stoffen in de bodem, waardoor ze veranderen van samenstelling. Daarom werken we met een ‘early-warning system’, waarbij we kijken naar modelberekeningen en metingen op een meter diepte. Zolang de concentratie van stoffen lager blijft dan 0,1 microgram per liter grondwater, dan zijn er geen problemen voor het diepere grondwater te verwachten.”

Een ding staat vast: bodemverontreiniging kan grote gevolgen hebben voor het grondwater. Terwijl bodemvervuiling uit het verleden op sommige plaatsen nog steeds onderweg is naar de diepere bodem, vinden aan de aardoppervlakte nieuwe verontreinigingen plaats. Zoals het illegaal dumpen van drugsafval en de opkomst van zoetstoffen, medicijnresten, microplastics en nanodeeltjes en andere ‘nieuwe stoffen’, zoals PFAS, die steeds vaker worden aangetroffen in het oppervlaktewater.

“In de meeste gevallen duurt het dertig tot veertig jaar voor die vervuiling aankomt bij onze bronnen”, vertelt Birgitta Kramer, manager duurzaamheid bij drinkwaterbedrijf Vitens. “Veel mensen zeggen dus: ‘tegen die tijd hebben we er vast wel een oplossing voor gevonden…’ Maar dat weten we helemaal niet zeker. Bovendien kost het extra zuiveren van water ook extra energie. Waar gaan we dat vandaan halen? Preventie is wat ons betreft de beste aanpak. Want: wat er niet in komt, hoeven we er ook niet uit te halen.”

De drinkwaterbedrijven geloven in samenwerking met de industrie en de landbouwsector om die dreiging weg te nemen. Kramer: “Neem overbemesting als voorbeeld. Er zijn al een heel aantal grondwaterwinningen stilgelegd of zelfs helemaal opgegeven, omdat ze vervuild waren geraakt door nitraatuitspoeling uit mest.  Maar de landbouw kan ook een deel van de oplossing aandragen door bijvoorbeeld de bodemvruchtbaarheid te verbeteren. Zo maak je het mogelijk dat gewassen meer stikstof opnemen wat goed is voor de boer omdat ze dan hogere opbrengsten hebben. Maar het is ook goed voor de drinkwaterbedrijven omdat we zo uitspoeling van nitraat verminderen.”

Niet alle bronnen van drinkwater zijn trouwens gevoelig voor bodemverontreiniging. Tiktak: “Soms is het grondwater afgeschermd door een dikke kleilaag. Daar kan vrijwel niets doorheen komen. Die bronnen zijn dus enorm waardevol.”

Het RIVM en de drinkwaterbedrijven pleiten ervoor zoveel mogelijk het voorzorgsprincipe te hanteren: als het er niet in zit, dan hoeft het er ook niet uit. “Die aanpak werkt”, zegt Gerard Stroomberg, directeur van de RIWA-Rijn, de vereniging van rivierwaterbedrijven. “Zo mochten binnenvaartschepen tot een paar jaar geleden na het lossen van brandstoffen hun tanks ‘ontgassen’. Daarbij kwamen allerlei anti-klopmiddelen vrij, die wij dan weer tegenkwamen in onze metingen. Samen met de overheid en de branche hebben we daar nieuwe afspraken over gemaakt. De regels zijn aangescherpt en er wordt veel beter op gelet. En nu zien we die stoffen nog maar amper terug.”