De groeiende druk op het IJsselmeer: hoe voorkomen we een strijd om water?

Het IJsselmeer is de belangrijkste zoetwaterbuffer van Nederland. Maar door onder meer klimaatverandering en een toenemende watervraag is het niet langer vanzelfsprekend dat het meer in de toekomst kan voorzien in elke waterbehoefte. Om het IJsselmeer toekomstbestendig te maken, moeten grondeigenaren en waterbeheerders water lokaal beter vasthouden en watergebruikers kijken naar alternatieve bronnen. Ook goede afspraken over de waterverdeling zijn van groot belang.

• LinkedIn

Volg de laatste ontwikkelingen via onze LinkedIn pagina.

Wat speelt er rond het IJsselmeer?

• Het IJsselmeer heeft aanhoudend te maken met verzilting en verontreinigingen
• De biodiversiteit in het IJsselmeer is de laatste decennia sterk afgenomen
• Bij langdurige droogte en warmte treedt meer verdamping op en daalt de aanvoer van rivieren
• Tegelijkertijd neemt de vraag naar het water uit het IJsselmeer toe
• Water vasthouden in provincies en verzilting tegengaan kan de druk verminderen
• Ook kunnen gebruikers, zoals de industrie, kijken naar hergebruik van afvalwater
• Vergunningen en afspraken moeten toenemend watergebruik uit het IJsselmeer beperken

Het IJsselmeer: regenton van Nederland

De grootste regenton van Nederland, zo luidt de bijnaam van het IJsselmeer. Het water uit het meer wordt onder meer gebruikt voor:

• Het beregenen van gewassen door de land- en tuinbouw
• Industriële processen, zoals koelwater
• De productie van drinkwater: het Noord-Hollandse PWN is voor 70 tot 80 procent afhankelijk van water uit het IJsselmeer
• Het ‘aanvullen’ van watersystemen rond het IJsselmeer tijdens droogte

Aanvoer richting provincies

Het IJsselmeer is ook van groot belang voor de natuur. Niet alleen in het meer zelf, maar ook in omliggende provincies. Waterschappen laten bijvoorbeeld IJsselmeerwater in om sloten, beken, plassen, kanalen en grondwater op peil te houden en gebieden te vernatten. De provincie Drenthe voert jaarlijks 100 miljoen kuub water uit het IJsselmeer aan om het tekort aan neerslag in de zomermaanden aan te vullen.

Niet langer gezien als oneindige bron

Tot vijf jaar geleden werd het IJsselmeer nog gezien als oneindige bron. Maar de langdurige droogte van 2018 heeft gezorgd voor een omslagpunt, zegt Koen Zuurbier, strategisch adviseur drinkwater bij PWN. “Door de droogte nam de aanvoer via de IJssel sterk af en drong zout water vanuit de Waddenzee het IJsselmeer in. Dat hadden we nooit eerder meegemaakt. Sindsdien weten we hoe kwetsbaar het IJsselmeer is. Aan het einde van de droge zomer van 2022 was de buffer zelfs ‘op’.”

Uitdagingen waterkwaliteit en -kwantiteit

Volgens Zuurbier staan zowel de kwaliteit als de kwantiteit van het meer onder druk.

Uitdagingen rondom kwaliteit:

• Verzilting

Zuurbier: “Wanneer het lange tijd droog is, neemt de aanvoer van zoet water af. Hierdoor komt er vanaf zee via sluizen in de Afsluitdijk meer zout water in het IJsselmeer. In 2018 zorgde verzilting ervoor dat ons drinkwater tijdelijk meer zout bevatte dan volgens de norm – jaargemiddeld 150 milligram chloride per liter – is toegestaan. Ook konden we wekenlang eigenlijk geen water inlaten in onze bekkens. In september 2022 hadden we dat probleem opnieuw.”

• Chemische verontreinigingen

Droogte zorgt niet alleen voor meer zout, maar ook voor hogere concentraties van andere stoffen, zegt Zuurbier. “Bijvoorbeeld PFAS. PFAS zijn vooral een probleem omdat deze stoffen niet afbreken of verdampen. Ook zijn ze moeilijk te verwijderen uit het water. Medicijnresten – die we ook aantreffen – kunnen we bijvoorbeeld beter verwijderen.”  

• Organische stoffen

Algen in het IJsselmeer produceren veel organische stoffen. Omdat deze niet in drinkwater thuishoren, moet PWN deze uit het water halen. Zuurbier: “Dat doen we altijd al en legt een grote druk op onze zuivering. Door klimaatverandering kan het water van het IJsselmeer sneller opwarmen en zullen we mogelijk meer algen aantreffen.”

Uitdagingen rondom kwantiteit:

• Hogere watervraag bij droogte

Wanneer het langdurig warm en droog is, neemt de watervraag toe. Zo moet PWN meer drinkwater produceren en heeft de landbouw meer water nodig voor gewassen. Ook voor de natuur is meer water nodig. Volgens voorspellingsmodellen heeft Drenthe in 2050 27 procent meer IJsselmeerwater nodig om droogte in de provincie te bestrijden.

• Meer doorspoeling zoet water tegen verzilting

Wat een nog veel grotere impact heeft op de hoeveelheid water dan de onttrekking, is de doorspoeling van zoet water richting zee, zegt Zuurbier. “Deze doorspoeling is nodig om binnendringend zout door de sluizen af te voeren. Om het water enigszins zoet te houden, moet Rijkswaterstaat in droge tijden gemiddeld 40 kuub water per seconde afvoeren. Dat is tien keer zoveel water als dat we innemen voor de productie van drinkwater.”

• Minder aanvoer rivierwater

Het IJsselmeer is grotendeels afhankelijk van de IJssel, een aftakking van de Rijn. Deze rivier wordt deels gevoed met smeltwater van sneeuw en gletsjers. Doordat de gletsjers krimpen en de sneeuwvoorraad in de winter afneemt, stroomt er vanaf het late voorjaar minder water door de Rijn. Zuurbier: “Daarnaast trekt de Waal – ook een aftakking van de Rijn – relatief steeds meer water naar zich toe. Hierdoor stroomt er minder naar de IJssel en het IJsselmeer.”

• Meer verdamping

Bij hogere temperaturen en weinig neerslag treedt ook veel verdamping op. Zuurbier: “Het IJsselmeer is in een droge, warme periode een grote verdampingsmachine. De verdamping staat dan gelijk aan ongeveer de helft van de aanvoer vanaf de IJssel.”

Andere ontwikkelingen die impact hebben op het IJsselmeer

De druk op het IJsselmeer zal door een aantal andere ontwikkelingen nog verder toenemen:

• Tegengaan bodemdaling

Bij een aantal provincies in Noord-Nederland ligt ook een opgave om bodemdaling tegen te gaan, vertelt Remmelt Scheringa van de provincie Drenthe. “Dit is vooral het geval in veenweidegebieden. Als deze droogvallen neemt de sponswerking af en daalt de bodem. Ook komt er veel CO₂ vrij. Om het grondwaterpeil hoog te houden moeten provincies steeds meer IJsselmeerwater aanvoeren.”

• Verlanding van IJsselmeer

Zuurbier: “Er liggen momenteel plannen om delen van het IJsselmeer te verlanden, bijvoorbeeld voor woonwijken en natuur. Dat zijn belangrijke opgaven, maar dat betekent wel dat je een deel van de buffercapaciteit kwijtraakt.”

• Energietransitie

Ook de energietransitie legt meer druk op het IJsselmeer, zegt Zuurbier. “Bijvoorbeeld bij het maken van blauwe energie. Hierbij wordt energie uit zoet en zout water opgewekt. Bij de Afsluitdijk ligt hiervoor een proefinstallatie. Als je dit op grote schaal gaat doen, kan dat zomaar 100 kuub zoet water per seconde kosten. Je moet nu al goed nadenken of dat wel handig is.”

Oplossingen om druk op het IJsselmeer te verminderen

Willen we de druk op het IJsselmeer verminderen, dan zullen we een aantal zaken drastisch moeten veranderen, stelt zowel Scheringa als Zuurbier.

• Lokaal meer water vasthouden en benutten

Scheringa: “Het is nu nog te vanzelfsprekend dat partijen direct naar het IJsselmeer kijken als ze water nodig hebben. Provincies en gebruikers in een provincie zouden veel meer zelfvoorzienend moeten worden. Dat betekent lokaal meer water vasthouden in natte periodes, zodat je dit kan benutten in tijden van droogte.”

In het Provinciaal Programma Landelijk Gebied (PPLG) kijkt Drenthe bijvoorbeeld naar het vasthouden van water in de beekdalen en op het Drents plateau. Bovendien hebben een aantal natuurgebieden, zoals het Bargerveen, een waterbuffer. Scheringa: “Als we meer gebiedseigen water beschikbaar hebben, hoeven we minder een beroep te doen op het IJsselmeer.”

• Ontwikkeling van klimaatbuffer

Samen met onder meer Rijkswaterstaat, Provincie Noord-Holland en lokale gemeenten denkt PWN na over de ontwikkeling van een klimaatbuffer voor de drinkwatervoorziening. Zuurbier: “Hiermee vergroten we onze voorraad zoet water en kunnen we de inname van IJsselmeerwater voor langere tijd stilleggen. In plaats van vijf tot tien dagen, kunnen we vijf weken zonder inname en veel selectiever het zoete water innemen.”

• Alternatieve bronnen

Niet al het water dat nu wordt gebruikt, hoeft noodzakelijk uit het IJsselmeer te komen, zegt Scheringa. “Industriële processen kunnen ook met ander water worden gevoed. Zo wordt in industriewaterzuivering Garmerwolde industriewater gemaakt op basis van water uit het Eemskanaal en wordt het als koel- en proceswater geleverd aan onder andere de datacenters van Google in de Eemshaven. En op termijn wordt hier mogelijk ook gezuiverd afvalwater als bron voor industriewater gebruikt. Als provincie kun je voorwaarden stellen aan het watergebruik.”

• Goede regionale afspraken

Rijkswaterstaat regelt via vergunningen welke partij hoeveel water uit het IJsselmeer mag onttrekken. Bij droogte bepaalt de regionale verdringingsreeks welke partij voorrang heeft boven andere gebruikers. Scheringa: “Deze verdringingsreeks is opgenomen in onze provinciale omgevingsverordening. Deze reeks zorgt ervoor dat enerzijds de belangrijkste functies – zoals dijken, de natuur en de drinkwatervoorziening – altijd water hebben en dat tegelijkertijd het IJsselmeer niet wordt leeggetrokken.”

Betrokken partijen voelen de urgentie

Tot slot stipt Zuurbier ook nog een positief gevolg aan van de extreem droge jaren. “Ze hebben in elk geval de urgentie van de problemen bij de betrokkenen duidelijk op het netvlies gezet. Je merkt dat tijdens besprekingen in werkgroepen, maar ook bij besluitvorming. Er lagen bijvoorbeeld plannen voor het verdiepen van een vaargeul en het vergroten van een sluis in de Afsluitdijk. Dat zou indringing van zout betekenen. Door de verziltingsproblemen is dat plan teruggegaan naar de tekentafel.”

Ook is het niet zo Rijkswaterstaat zomaar elke partij toelaat die water uit het IJsselmeer wilt innemen, benadrukt Zuurbier. “Elke aanvraag voor een nieuwe of uitbreiding van een vergunning wordt zorgvuldig bekeken. Met de huidige en eventuele nieuwe uitdagingen verwacht ik eerder dat de vereisten strenger zullen worden.”