De Open Bodem Index: een gezonde bodem en schoon grondwater

Een gezonde bodem is belangrijk voor de landbouw, natuur en drinkwaterbronnen. Lange tijd was het lastig de bodemkwaliteit te kwantificeren. Dankzij de Open Bodem Index kan dat sinds een paar jaar wel. Met de OBI kunnen agrariërs gerichte maatregelen nemen voor verbetering van de bodemkwaliteit en kan duurzaam bodembeheer worden beloond. Momenteel wordt gekeken hoe de OBI ook kan worden ingezet voor grondwaterdoelen.

• LinkedIn

Volg de laatste ontwikkelingen via onze LinkedIn pagina.

De nadelen van intensief bodemgebruik

Intensief bodemgebruik door onder andere de landbouw heeft op verschillende plekken de kwaliteit van de ondergrond aangetast. Een verslechterde bodemkwaliteit heeft voor meerdere bodemfuncties en -gebruikers nadelige gevolgen:

• De kwaliteit van het grondwater als bron voor drinkwater loopt gevaar
• De biodiversiteit neemt af
• De bodem wordt minder weerbaar tegen droogte
• De vruchtbaarheid neemt af, wat zorgt voor een lagere gewasopbrengst

Om te zorgen voor een gezonde ondergrond en het waarborgen van de drinkwatervoorziening moet de bodem duurzaam worden beheerd. Maar om de juiste maatregelen hiervoor te nemen, moet wel eerst duidelijk zijn hoe het precies is gesteld met de kwaliteit van de bodem.

Geen concrete definitie bodemkwaliteit

Lange tijd was er geen concrete definitie van een goede bodemkwaliteit, vertelt Gerard Ros, onderzoeker bij Wageningen University & Research (WUR) en het Nutriënten Management Instituut (NMI). “Er werd vaak geroepen dat het slecht gaat met de bodem in Nederland. Maar wat ‘slecht’ dan precies is, bleef vaag. Daarvoor ontbraken namelijk normeringen en streefwaarden.”

Open Bodem Index (OBI) ontwikkelt in opdracht bodemcoalitie

Daarom ontwikkelde Ros in 2018 in opdracht van de Bodemcoalitie, een samenwerking van Vitens, Rabobank en a.s.r. een instrument om de bodemkwaliteit nauwkeurig in beeld te brengen: de Open Bodem Index (OBI). Sinds 2021 is het beheer in handen van een onafhankelijk stichting. Een consortium van NMI, WUR en FarmHack zorgt voor de ontwikkeling en uitrol van de OBI. Ros: “De OBI maakt het mogelijk om voor verschillende bodemfuncties streefwaarden te definiëren, oftewel de optimaal gewenste waarde. Met zo’n streefwaarde weet je per perceel hoever je bent verwijderd van het optimum.”

Waardering van bodemkwaliteit

In totaal zijn in de OBI 21 indicatoren gedefinieerd, zegt Ros. “Daarbij gaat het bijvoorbeeld om verschillende nutriënten, zoals kalium en fosfor, het bufferend en reinigend vermogen van de bodem en de structuur.” Die 21 indicatoren zijn vervolgens weer verdeeld over vijf categorieën:

• Bodemchemie
• Bodemfysica
• Bodembiologie
• Bodembeheer
• Milieu

Beoordeling in relatie tot gebruik

Elke categorie krijgt een beoordeling tussen de 0 en 10. Ros: “Die beoordelingen leiden uiteindelijk samen tot een rapportcijfer voor de bodem van een perceel. De bodem wordt altijd beoordeeld in relatie tot het gebruik. Voor een perceel waarop aardappelen worden geteeld gelden andere streefwaarden dan voor de teelt van tarwe. Het beoordelen van de bodem is dan ook maatwerk.”

OBI-score laten berekenen voor verbeterslag

De OBI is nu nog uitsluitend gericht op functies in de landbouw. Ondernemers kunnen na registratie gebruik maken van de tool, waarna ze inzicht krijgen in de kwaliteit van hun bodem en aan de slag kunnen gaan met bodemverbetering. Volgens Ros hebben momenteel zo’n 500 gebruikers zich geregistreerd bij de OBI.

Gegevens boer koppelen met open data

Om tot een OBI-score te komen zijn data nodig. Een deel hiervan is afkomstig van agrarische laboratoria. Ros: “Boeren nemen elke paar jaar bodemmonsters van hun perceel. Dat doen ze onder meer in het kader van de mestwetgeving. Deze worden vervolgens naar het lab gestuurd voor een analyse.”

Als een boer zich registreert voor de OBI worden deze gegevens automatisch opgehaald, zegt Ros. “Het kost de boer dus geen extra werk of moeite. Aan de gegevens van de boer koppelen wij vervolgens open data, bijvoorbeeld over de gewashistorie of beelden van satellieten. Dat alles bij elkaar leidt uiteindelijk tot een waardering.”

Gebruik OBI voor grondwaterdoelen

Momenteel wordt ook gewerkt aan het gebruik van de OBI voor andere doelen. Bijvoorbeeld het verbeteren van de kwaliteit en kwantiteit van grondwater voor drinkwaterproductie. Uit een onderzoek van de NMI en KWR zijn drie functies naar voren gekomen waarmee de OBI de bodem voor dit doel kan waarderen:

• Grondwateraanvulling

Met deze functie kan de OBI in beeld brengen in hoeverre de bodemkwaliteit een bijdrage levert aan het aanvullen van grondwatervoorraden. Op basis hiervan kunnen partijen, zoals terreinbeheerders en grondeigenaren, beter sturen op grondwateraanvulling.

• Stikstofefficiëntie per perceel

Met deze functie laat de OBI zien hoe de kwaliteit van de bodem een bijdrage levert aan het efficiënt gebruik van stikstof op een perceel. Dit vormt onder meer een goede indicatie voor de uitspoeling van nitraat naar de diepere ondergrond. Agrariërs kunnen deze inzichten gebruiken voor maatregelen voor minder uitspoeling.

• Risico op uitspoeling gewasbeschermingsmiddelen

Met deze functie kan inzichtelijk worden gemaakt in hoeverre de bodem bijdraagt aan het afbreken van bestrijdingsmiddelen. Op basis hiervan kunnen agrariërs zorgen dat de bodem minder kwetsbaar wordt voor uitspoeling van stoffen uit bestrijdingsmiddelen.

Win-winsituatie voor meerdere partijen

Met name voor landgebruik in grondwaterbeschermingsgebieden kan het inzetten van de OBI voor deze functies uitkomst bieden, zegt Ros. “Hierdoor ontstaat een win-winsituatie: Vitens een schone bron met voldoende grondwater en de boer een gezonde bodem om gewassen op te telen. Op deze manier vormt de OBI niet alleen een beoordelingsinstrument, maar ook een mooi middel om met elkaar in gesprek te gaan.”

Voordelen van OBI voor gebruiker

Volgens Ros brengt de OBI verschillende voordelen met zich mee.

• Op basis van knelpunten gerichte maatregelen nemen

Op basis van de knulpunten die naar voren komen uit de OBI kunnen agrariërs goed onderbouwde keuzes maken voor duurzaam bodembeheer. Ros: “Bijvoorbeeld het aanpassen van de bemesting of drainage of het gebruik van lichtere machines zodat de bodem niet verdicht. Maar het kunnen ook strategische keuzes zijn, bijvoorbeeld de omschakeling naar niet-ploegen of een ander bouwplan.”

Hoewel de OBI informatie geeft over verbeterpunten vindt het echte gesprek over maatregelen volgens Ros aan de keukentafel plaats. “Vaak gebeurt dat samen met  adviseurs. De tool is dan ook niet bedoeld om adviseurs weg te concurreren, maar levert juist de kennis voor het bepalen van de juiste ingrepen.”

• Hogere gewasopbrengst, lagere kosten

De maatregelen voor verbetering van de bodemkwaliteit kunnen de agrariër zowel meer opbrengst als kostenbesparing opleveren, zegt Ros. “Een vruchtbaardere grond zorgt voor een hogere gewasopbrengst. Onder meer doordat gewassen robuuster worden tegen klimaatverandering. Tegelijkertijd bespaart de agrariër kosten door efficiënter gebruik van nutriënten, bestrijdingsmiddelen en water.”

• Goed bodembeheer kan worden beloond

Omdat de bodemkwaliteit kan worden uitgedrukt in cijfers, is het makkelijker duurzaam bodembeheer te belonen. Ros: “Je kunt denken aan korting op de pacht of hypotheekrente. Rabobank en a.s.r. belonen op deze manier al boeren die gebruik maken van de OBI.”

‘Een cijfer werkt motiverend’

Het beoordelen met een cijfer werkt vaak ook intrinsiek motiverend, zegt Ros: “Als je nu een 6 scoort, wil je over een paar jaar een 8 of 9 scoren. Met een hoog cijfer laat je aan afnemers zien dat jij duurzaam bodembeheer hoog in het vaandel hebt staan.”