De Regionale Energiestrategie (RES) en drinkwater

Wat is de Regionale Energiestrategie (RES)?

De Regionale Energiestrategie is de regionale uitwerking van afspraken uit het nationale Klimaatakkoord. Dat akkoord is weer de Nederlandse invulling van het internationale Klimaatakkoord van Parijs. De centrale vraag in een RES is: hoe gaan we de energietransitie op regionaal niveau vormgeven? Hierbij gaat het onder meer over keuzes in de gebouwde omgeving op het gebied van duurzame elektriciteitsopwekking, warmtevoorziening en de energieopslag- en infrastructuur. De RES’sen worden vervolgens door provincies en gemeenten vertaald in omgevingsvisies en omgevingsplannen  en uitgewerkt in concrete wijkgerichte warmtetransitie-visies.

Voor de RES is Nederland opgedeeld in 30 verschillende regio’s, variërend van een hele provincie (Drenthe, Flevoland) tot kleinere gebieden (Zuid-Limburg, Achterhoek, Drechtsteden). Per regio werken onder meer gemeentes, provincie, waterschappen, netbeheerders en woningcorporaties samen. Bij de besluitvorming en keuzes moet zoveel mogelijk interactie zijn met andere maatschappelijke opgaven, zoals klimaatadaptatie, toenemende economische activiteiten, de circulaire economie en een vitale landbouw en natuur. Doel is om voor elke regio in 2020 een Regionale Energiestrategie te hebben.

Welke raakvlakken heeft de Regionale Energiestrategie met drinkwater?

De energietransitie leidt tot een grote ruimtelijke claim op de ondergrond voor alternatieve energiebronnen en de infrastructuur voor elektriciteit en warmte. Tegelijkertijd bevinden zich in de ondergrond diverse drinkwaterbronnen en is de drinkwatersector samen met provincies bezig met de zoektocht naar Aanvullende Strategische Voorraden (ASV’s).

Verschillende energieactiviteiten komen direct of indirect in aanraking met grond- of oppervlaktewater en de drinkwaterinfrastructuur. Zo maakt aquathermie gebruik van energie uit oppervlaktewater (TEO), afvalwater (TEA) of drinkwater (TED). Ook zijn er verschillende bodemenergiesystemen die grondwater gebruiken of door beschermende kleilagen gaan, zoals geothermie (diepe ondergrond), open bodemenergiesystemen (Warmte- Koudeopslag) en gesloten bodemenergiesystemen (bodemwarmtewisselaar).

Daarnaast ligt in de ondergrond ruim 120.000 kilometer aan drinkwaterleiding. Het grootste deel daarvan bevindt zich in de drukke stedelijke omgeving. Met de landelijke opgave om van het gas af te gaan en de toename van warmte- en energienetten moeten veel leidingen worden vervangen en wordt het steeds drukker in de ondergrond.

Welke activiteiten vormen een risico voor de drinkwatervoorziening?

De winning en transport van warmte en energie kan op verschillende manieren een risico vormen voor drinkwaterbronnen, met name bij grondwater. Bij het aanleggen van bodemenergiesystemen moet er in de bodem door beschermende kleilagen worden geboord. Hierdoor kunnen verontreinigingen zich verspreiden naar diepere watervoerende lagen die voor de drinkwatervoorziening worden gebruikt. Bij geothermie en gesloten energiesystemen worden chemische additieven gebruikt die uit de putten kunnen gaan lekken.

Ook voor de ondergrondse infrastructuur bestaan risico’s van warmte- en energieactiviteiten, zoals opwarming van de bodem. Wanneer warmteleidingen te dicht bij drinkwaterleidingen liggen, kan de temperatuur van het drinkwater stijgen. Zodra drinkwater warmer wordt dan de wettelijke norm van 25 graden bestaat de kans op bacteriegroei, zoals legionella. Warmteleidingen moeten daarom op gepaste afstand van drinkwaterleidingen liggen.

Hoe waarborgt de drinkwatersector de drinkwaterbelangen in de RES?

Voor de drinkwatersector is het van belang dat ruimteclaims goed op elkaar worden afgestemd en er een duidelijke functiescheiding is met grondwater voor de drinkwatervoorziening. De belangen van drinkwater moeten daarvoor goed betrokken worden in het RES-proces. De betrokkenheid van de drinkwatersector varieert per RES. In sommige regio’s zitten drinkwaterbedrijven met een afgevaardigde aan tafel of in een klankbordgroep; in andere regio’s ontbreken drinkwaterbedrijven aan tafel. Drinkwaterbedrijven zijn wel overal nauw betrokken bij de vertaling van de RES naar een omgevingsvisie.

Branchevereniging Vewin heeft in een Position Paper haar standpunt over de drinkwaterbelangen binnen de energietransitie uitgelegd. Daarin wordt benadrukt dat het goed is om te onderzoeken waar functies samen kunnen gaan en wanneer functies strikt gescheiden moeten worden. Zo wil Vewin geen boringen in grondwaterbeschermingsgebieden of gebieden met ASV’s. Volgens Vewin is ‘meer afstemming aan de voorkant noodzakelijk’.

Hoe kunnen energieactiviteiten en drinkwatervoorziening hand in hand gaan?

Een belangrijk beleidsdocument voor de ordening van de ondergrond is de Structuurvisie Ondergrond (STRONG). Uitgangspunten daarin zijn het vermijden van risico’s voor grondwater, het aanwijzen van ASV’s en het benutten van potentie van bodemenergiesystemen. In STRONG staat onder meer welke bodemactiviteiten in een bepaald gebied wel en niet wenselijk zijn. Zo gelden in boringvrije zones, waterwingebieden en in grondwaterbeschermingsgebieden beperkingen ten aanzien van bodemgebruik en -activiteiten.

Voor bovengrondse warmte- en energieactiviteiten is onlangs een Green Deal Aquathermie getekend. Vewin zette namens de drinkwatersector een handtekening onder het document, dat ook is ondertekend door de ministeries BZK, EZK en IenW, onderzoeksinstellingen, de Unie van Waterschappen en het bedrijfsleven. De Green Deal Aquathermie is gericht op kennisdeling en samenwerking bij de ontwikkeling van aquathermie.

Best practices

Tot slot zijn er ook verschillende samenwerkingsverbanden voor uitvoerende werkzaamheden aan infrastructuren in de ondergrond. Zo werkt drinkwaterbedrijf Evides in Zuid-Holland in het convenant ‘Samenwerken in de buitenruimte’ samen met de gemeente Rotterdam en netbeheerder Stedin aan de gezamenlijke vervangings- en onderhoudsopgave van leidingen. In Groningen is een vergelijkbare samenwerking in het project ‘Samen aan de leiding’ tussen Drinkwaterbedrijf Groningen (WBG), de gemeente Groningen en Enexis Netbeheer. Belangrijkste uitgangspunten daarbij zijn gezamenlijke vervanging van leidingen, het voorkomen van graafschade en zorgen dat nieuwe warmteleidingen niet te dicht bij drinkwaterleidingen liggen.