Ecologen drinkwaterbedrijven: 'Actief ingrijpen noodzakelijk voor biodiversiteit duinen'

Hoofdafbeelding: Mannetjes-rozenkransjes in de duinen. Dunea is een project gestart om het plantje te redden. (credits: Gerard Oostermeijer)

Luc Geelen is ecoloog en beleidsadviseur bij Waternet. Hij onderzoekt en adviseert over het natuur- en waterbeheer van  de Amsterdamse Waterleidingduinen, gericht op behoud en herstel van de biodiversiteit.

Harrie van der Hagen is senior adviseur natuurstrategie bij Dunea. Hij doet onderzoek voor het optimale beheer van de duinen van Meijendel, Berkheide en Solleveld, zodat de natuurwaarden in het kader van de Habitatrichtlijn en de Kader Richtlijn Water gewaarborgd blijven. (credits: Flip Witte)

Forse maatregelen zijn nodig om duinen te beschermen

Het is vijf voor twaalf. Ecoloog Harrie van der Hagen van Dunea windt er geen doekjes om. Forse maatregelen zijn nodig om het stikstofgehalte terug te dringen en klimaatverandering te beperken. “Het wordt steeds complexer om de natuurwaarde in de duinen te beschermen,” zegt Van der Hagen. “De klimaatverandering en de stikstofbelasting hebben grote invloed op de biodiversiteit.”

Ecoloog Luc Geelen van Waternet vult aan: “En het is nooit de invloed van óf stikstof óf de droogteproblematiek die voor verandering zorgt. Voor beleid moet we kijken naar de combinatie van beide.”

Drinkwaterbedrijven beheren grote duingebieden

Drinkwaterbedrijven hebben baat bij een gezond ecosysteem. Ze zijn de op drie na grootste natuurbeheerders van Nederland, in totaal beheren ze zo’n 23.000 hectare natuurgebied. Waternet en Dunea zijn beide natuurbeheerders van grote duingebieden. Waternet zuivert water in de Amsterdamse Waterleidingduinen en Dunea is de grootste natuurbeheerder van Zuid-Holland met een goed deel van Nationaal Park Hollandse Duinen onder haar hoede. Daar infiltreren de drinkwaterbedrijven ver voorgezuiverd rivierwater in het duingebied, om het vervolgens weer op te pompen voor verdere zuivering.

Stikstofwaarde omlaag voor gezond ecosysteem

Biodiversiteit zorgt voor een evenwichtige natuur en een stabiele omgeving, met veel variatie voor flora en fauna. Voor een natuurlijke variatie zijn de N-waarden (stikstof) van de duinen al jaren veel te hoog en door klimaatverandering hebben we te maken met “steeds meer woestijnachtige taferelen”, volgens Van der Hagen. De snelheid waarmee de veranderingen intreden, is veel hoger dan de flora en fauna op een natuurlijke manier kunnen bijbenen.

Van der Hagen noemt als voorbeeld het tijdstip van de vogeltrek. “Deze piek is afhankelijk van de temperatuur in het voorjaar, maar die komt door het warme weer steeds eerder. Vogels die hier broeden, maar in Afrika overwinteren, hebben de klimaatverandering niet door. Ze komen te laat aan en hebben vervolgens minder rupsen voor hun jongen. Zo komt de instandhouding van soorten in het geding.” Sommige soorten laten zich juist door het warmere klimaat weer zien, ziet Van Geelen. “We hadden dit voorjaar een broedend hop-paartje. Het is pas de tweede keer in 25 jaar dat een hop in Nederland heeft gebroed.”

‘Zeker met de droogte is het belangrijk dat we de watervoorraden vergroten’

De ‘grote jongens’ verdrukken de kleintjes

Voor de flora (planten) in de duinen is het hoge stikstofgehalte weliswaar gunstig voor de ‘grote jongens’, maar minder voor de kleine soorten. “De duingronden zijn van nature relatief arm aan voedingsstoffen, want je hebt te maken met zand,” zegt van der Hagen. “Door de extra uitstoot aan stikstof profiteren de grote soorten, maar verdrukken ze de kleine plantjes die juist optimaal met een laag stikstofgehalte leven.” Geelen merkt op: “En het zijn juist die kleintjes die maken dat onze duinen zo’n grote kenmerkende soortenrijkdom kennen.”

Actief ingrijpen is noodzakelijk

Voor de drinkwaterbedrijven betekent dat actief maaien, plaggen en het laten grazen van koeien en paarden. “Ook maken we stuifkuilen om de dynamiek in het systeem te behouden,” zegt van der Hagen. Het is belangrijk dat de drinkwatervoorziening en biodiversiteit elkaar onderling daarin versterken, vult Geelen aan. “Zeker met de droogte is het belangrijk dat we de watervoorraden vergroten. Voor overbrugging van extreem droge periodes moeten we water op gaan slaan in de waterhoudende lagen dieper in de duinen en deze via infiltratie weer herstellen. Dan ontzie je de duinen ook aan de bovenkant.”

‘Organismen moeten zich kunnen blijven verplaatsen’

Gedempt waterwinkanaal voor natuurlijke grondwaterdynamiek

Beide drinkwaterbedrijven steken veel tijd in projecten die natuurherstel bevorderen. Soms betekent dit het dempen van een waterwinkanaal. Geelen: “We hebben waterwinkanalen, die in 1900 zijn gegraven, gedempt, zodat de natuurlijke gronddynamiek weer kon herstellen.” De natte duinvalleien konden zo terugkeren, inclusief de bijbehorende biodiversiteit. “De orchidee, een typische plant voor de duinvallei, groeide weer. Dat is een pareltje om daar te zien.”

Nageslacht voor de rozenkransjes

Ook Dunea heeft decennia lang met verschillende projecten actief het natuurherstel gefaciliteerd. Onlangs startte het drinkwaterbedrijf een project om het rozenkransje te redden, een plantje dat in Nederland met uitsterven wordt bedreigd. In natuurgebied Meijendel groeiden alleen nog mannen-rozenkransjes en op enkele andere plekken in Nederland alleen nog maar vrouwtjes. Dunea liet de mannetjes met de vrouwtjes kruisen in de hoop dat de zaden ontkiemen, in de hoop dat  het nageslacht straks weer zelf voor mannen en vrouwen kan zorgen.

Meer soorten door openmaken zeereep

Een ander succesvol project dat ook voordelen heeft voor de biodiversiteit, was de aanleg van vijf stuifgaten in de zeereep van Meijendel tussen Scheveningen en Katwijk. “Dat klinkt misschien niet zo spectaculair,” geeft Van der Hagen toe. “Maar dat ís het wel.” De zeerepen zijn grote zanddijken tussen het strand aan de ene kant en de rest van de duinen aan de andere kant en zijn tot zo’n twintig meter hoog. Ze hebben als doel om doorbraken van de zee tegen te houden. Het Hoogheemraadschap is voor de zandlichamen verantwoordelijk. “Het was eerst ondenkbaar om de zeereep open te breken, maar we zijn met verschillende partijen uitvoerig in gesprek gegaan en uiteindelijk zijn ze in 2015 toch gerealiseerd. Ecologisch gezien is dat een enorme stap voorwaarts.”

Door de gaten kan er ‘vers’ zand vanuit de zee op het strand door de zeereep heen richting het duingebied waaien. Van der Hagen: “Het nieuwe zand verjongt het duingebied. Dit stuivende zand is een natuurlijk onderdeel van het duinenecosysteem. Op termijn komen er dan weer planten die houden van dit dynamische systeem die lang hebben ontbroken.” En dan heb je een win-win situatie, zegt Geelen, want zo verstevig je ook nog eens de zeeweringsfunctie.

Verbinden van gebieden voor biodiversiteit belangrijk

Van der Hagen benadrukt dat robuuste verbindingen in Nederland ook belangrijk zijn voor behoud van biodiversiteit. De verantwoordelijkheid voor deze verbindingen ligt niet alleen bij de drinkwatersector. Dunea startte in 2016 een bredere samenwerking: Nationaal Park Hollandse Duinen. 42 partners hebben daarin ambities gesteld voor het gebied, waaronder het realiseren van robuuste verbindingen. “Organismen moeten zich kunnen blijven verplaatsen,” stelt Van der Hagen. “Zo blijven ecosystemen van duinen, landgoederen en veengebied met elkaar in verbinding. Je wilt niet dat Meijendel, Berkheide en Solleveld, in beheer van Dunea, eilanden worden binnen het stedelijke gebied.”

Volgens Van der Hagen zouden meer wegen ondergronds kunnen. Ook bruggen zijn een optie, zegt Geelen. “We zien dat ontsnippering van natuurgebieden werkt.” De Amsterdamse Waterleidingduinen zijn inmiddels met drie natuurbruggen verbonden met het Nationaal Park Zuid Kennemerland.

‘Een gezond ecosysteem is ongekend belangrijk voor nu en vooral voor de toekomst’

Binnenduinrandzones

Geelen ziet voor de provincies nog een andere taak: met de binnenduinrandzones valt nog veel te winnen voor de biodiversiteit. “Deze zones zijn door de provincies aangewezen, maar nog niet in ontwikkeling. Het zou fantastisch en heel wenselijk zijn als provincies aan de slag gaan met hogere natuurwaardes in deze zones. Hierdoor wordt het systeem robuuster en groeit uiteindelijk ook het aantal planten- en diersoorten.”

Verantwoordelijke sectoren moeten in actie komen

Van der Hagen concludeert: “Klimaatverandering is niet nieuw en de stikstofproblematiek speelt al bijna veertig jaar. Sinds 1990 proberen we het terug te dringen, maar we zitten nog niet op de gewenste waarde. Een gezond ecosysteem is ongekend belangrijk voor nu en vooral voor de toekomst. Alle verantwoordelijke sectoren moeten echt in actie komen. Het laaghangend fruit is geplukt, het is tijd voor de moeilijke keuzes.”

Lees ook het interview met Vitens-ecoloog Renée van Assema over biodiversiteit: ‘Ons uitgangspunt is steeds: hoe houden we onze natuurgebieden gezond?’