Maatregelen tegen een watertekort door droogte: hoe staat het ervoor?

Foto: 25 juli 2019, de heetste dag ooit, in Amsterdam. Faissal Aghsaine/Shutterstock.com

De zomers van 2018 en 2019 kenmerkten zich door droogte en weinig neerslag. Nederland bleek nog onvoldoende bestand tegen het aanhoudende watertekort. Daarom stelde minister Cora van Nieuwenhuizen (Infrastructuur en Waterstaat) de Beleidstafel Droogte in, die met 46 aanbevelingen kwam.

De belangrijkste conclusies: bij de ruimtelijke inrichting moeten we meer rekening houden met de beschikbaarheid van zoet water. Daarnaast moeten waterbeheerders en gebruikers, zoals de drinkwaterbedrijven, de agrarische sector en de industrie  zich beter voorbereiden op de droge zomers.

Aanbevelingen van de beleidstafel:

• onderzoek naar gebruik van meerdere bronnen voor drinkwater
• water slimmer verdelen over het gehele watersysteem
• bij het maken van afspraken over waterbeschikbaarheid over grenzen van drinkwaterbedrijven, provincies en waterschappen heen kijken
• inzetten op waterbesparing en bewustwording bij consumenten en ondernemers
• water beter vasthouden in het landelijk gebied
• ruimtelijke inrichting aanpassen aan waterbeschikbaarheid
• ontmoedigen van laagwaardig gebruik van drinkwater door grootgebruikers

Zoektocht naar alternatieve bronnen voor drinkwater

Deze conclusies zijn niet verrassend. Sinds 2018 zijn er al maatregelen om de droogte te lijf te gaan. Zo kijkt drinkwaterbedrijf Dunea met waterschappen en Rijkswaterstaat naar alternatieve bronnen om water in te nemen. Traditiegetrouw maakt Dunea gebruik van de Afgedamde Maas, maar door de groei van blauwalg in het water in de zomer van 2018, was de inname beperkt. Het drinkwaterbedrijf ging daarom noodgedwongen over op haar aanvullende bron: de Lek.

‘2018 was een duwtje in de rug om vaart te maken bij kijken naar extra alternatieven’

“2018 was een duwtje in de rug om vaart te maken bij kijken naar extra alternatieven”, zegt onderzoeker en strateeg Gertjan Zwolsman van Dunea. Inzetten op meerdere bronnen is een slimme zet, want door de droogte komt het zoute water in de rivieren steeds verder landinwaarts. Dunea krijgt hulp van Rijkswaterstaat, die de verzilting tegengaat door structureel extra water over de Lek te sturen. “Daar hebben we flink voor gelobbyd.”

Water anders verdelen

De watersector kan het watertekort natuurlijk niet alleen oplossen. Voorzitter Rogier van der Sande van Unie van Waterschappen onderstreept dat. “Het staat buiten kijf dat we het water anders moeten gaan verdelen. En dat betekent soms ook dat tegenstrijdige belangen elkaar gaan raken, bijvoorbeeld met de landbouw.”

Landbouw zelf aan zet

Zwolsman van Dunea vindt het geen gek idee als de landbouw stappen neemt om zelf meer bij te dragen aan de eigen watervoorziening. “Deze sector verbruikt veel zoet water. Ze halen het bijvoorbeeld uit de sloot of pompen het op, met de kans dat het grondwaterpeil vooral op zandgronden aanzienlijk daalt. Dat heeft grote gevolgen voor de natuur en voor de andere gebruikers van het water, zoals de drinkwaterbedrijven en hun klanten.

Goed voorbeeld: Boer bier water

‘Boer bier water’ in Laarbeek is een goed voorbeeld van een samenwerkingsproject voor een gedeelde eigen watervoorziening in de landbouw. Brouwerij Bavaria verdeelt in dit project zijn afvalwater dat anders wordt geloosd, onder de agrariërs in de buurt. Ook moeten stuwen en extra sloten verdroging van de grond tegengaan.

Samenwerken met andere waterbeheerders

Bij het inspelen op droogte kunnen drinkwaterbedrijven dan ook niet zonder waterbeheerders, zoals waterschappen en Rijkswaterstaat. Bij beleidsontwikkeling is het noodzakelijk om verder te kijken dan de belangen van alleen provincies en waterschappen. “Deze extreme droogte heeft drinkwaterbedrijven en waterschappen nader tot elkaar gebracht,” zegt Van der Sande.

‘Hoe vanzelfsprekend is voldoende water nog over dertig jaar? Daarover ga je met elkaar in gesprek’

En dat levert ook samenwerking op andere gebieden op. Dunea en Hoogheemraadschap van Rijnland werken nu bijvoorbeeld samen om thermische energie uit water te halen. “Je ziet sneller waar je van elkaar afhankelijk bent, en hoe je dat samen kunt oplossen. Hoe vanzelfsprekend is voldoende water nog over dertig jaar? Daarover ga je met elkaar in gesprek.”

Verzilting tegenaan in IJsselmeer

Ook PWN – in de kop van Noord-Holland kan zelf de verzilting van het IJsselmeer niet tegengaan. Die verantwoordelijkheid ligt bij de Rijkswaterstaat en de waterschappen. Het drinkwaterbedrijf kreeg in de zomer van 2018 te maken met enorme zoutbellen, waardoor het lastig werd om er kwalitatief goed drinkwater van te maken. Regelmatig spuien en pompen bij Kornwerderzand en Den Oever en het plaatsen van bellenschermen om brak water tegen te houden, waren niet meer voldoende.

Investeren in voorspellend model

Sinds 2018 werkt ook PWN daarom steeds meer met waterpartners samen, zegt manager operatie leidingen Paul Wesselius. En dat gaat verder dan kennis en informatie delen. “We hebben met elkaar geïnvesteerd in een nieuw model, waarmee we beter de gevolgen van de droogte kunnen voorspellen. We kijken bijvoorbeeld naar de hoeveelheid zout en neerslag.”

Bewustzijn vergroten consumenten en ondernemers

Sinds 2018 proberen drinkwaterbedrijven daarnaast om het bewustzijn over drinkwater onder klanten te vergroten. Als dat bewustzijn wordt vergroot, kun je beter sturen op verlaging van het piekverbruik, vertelt Zwolsman. “Door de warmte gaan mensen vaker tegelijkertijd hun tuin sproeien of vullen een zwembadje. Liever zien wij dat meer verspreid over de dag gebeuren, dan is er gewoon voldoende water voor iedereen.”

Als het waterverbruik extreem stijgt, dan blijkt een goede communicatie over de gevolgen efficiënt, zegt Wesselius (PWN). “Dat zagen we meteen terug in het waterverbruik.”

Water beter vasthouden

Een andere aanbeveling van de beleidstafel is dat Nederland meer water moet gaan vasthouden. Dat is een belangrijk conclusie, zegt Hans de Groene, directeur van Vewin – een van de partijen die aan de beleidstafel plaatsnam – maar dit staat nog wel in de kinderschoenen. Toch gebeurt het al wel. Een voorbeeld daarvan is COASTAR, een samenwerkingsverband dat onder andere kijkt naar mogelijkheden om extra zoet water ondergronds op te slaan in kustgebieden.

‘Je kunt zoet water niet zomaar bijmaken, dus het grondwaterpeil zelf is lastig te reguleren’

Volgens Van der Sande van de Unie van Waterschappen is de focus op water afvoeren meer verschoven naar water vasthouden. “Dat doen we steeds beter, bijvoorbeeld door ondernemers in een gebied te stimuleren om houten stuwtjes in sloten te plaatsen. Maar je kunt zoet water niet zomaar bijmaken, dus het grondwaterpeil zelf is lastig te reguleren.” Dat geldt met name voor de hoger gelegen gebieden in Nederland, omdat het water niet omhoog stroomt.

Ruimte gebruiken op basis van de waterbeschikbaarheid

Ook moet er meer aandacht komen voor het aanpassen van de ruimtelijke inrichting aan de waterbeschikbaarheid. Dat onderstreept ook Van der Sande. “Dat betekent dus anders bouwen, kijken naar wat de mogelijkheden zijn bij een nieuwe woonwijk voor hergebruik van regenwater, en welk water geschikt kan zijn om je wc mee door te spoelen.” Dit helpt de wateroverlast tijdens piekbuien te verminderen en beperkt tegelijkertijd het huishoudelijk waterverbruik in de toekomst.

Grondwaterstand als pijler

Een belangrijke pijler is de grondwaterstand, die door de matige neerslag steeds lager wordt. In het oosten en zuiden van het land is het in de warmere maanden al verboden om water uit sloten en beken te gebruiken voor het nat houden van landbouwgrond. De drinkwatervoorziening moeten we goed beschermen, zegt De Groene (Vewin). “Ons land is vol, we kunnen het ons niet permitteren om ergens verkeerd te boren. Een drinkwaterwinning sluiten, en ergens anders weer makkelijk openen is niet mogelijk. De locaties die we hebben moeten we dus goed beschermen.”

‘Ons land is vol, we kunnen het ons niet permitteren om ergens verkeerd te boren’

Ontmoedigen drinkwatergebruik grote bedrijven

Ook staat het ontmoedigen van laagwaardig drinkwatergebruik door grootverbruikers op de agenda. Volgens Paul Wesselius van PWN wordt maar twee procent van het drinkwater van PWN ook daadwerkelijk gedronken. Wesselius: “Voor een tweede watersysteem met zogezegd B-kwaliteit heb je dubbele leidingen nodig.” Een bedrijf waar PWN een samenwerkingsverband heeft voor B-water is Tatasteel. “Maar zo’n keuze vraagt om grote investeringen, die niet elk bedrijf kan doen.”

Drinkwaterbedrijven praten vaker mee

Naast de aanbevelingen staat in het advies van de Beleidstafel droogte dat samenwerking de basis moet zijn voor duidelijke communicatie. Dat betekent dus ook meer aandacht voor de belangen van de drinkwatersector. Vewin heeft zich daarom rondom de beleidstafel droogte hard gemaakt voor een grotere rol voor drinkwaterbedrijven in nationaal en regionaal overleg. En met succes. Vewin werd lid van het Managementteam Watertekorten. De Groene: “Onze sector waarborgt de belangen van voldoende drinkwater, die bij alle overheden hoog op de prioriteitenlijst moeten staan. Er wordt best veel samengewerkt, maar we hebben nog wensen.”

‘Structurele plek in adviesorganen nodig’

Een van die wensen is een structurele plek in adviesorganen, waar de drinkwatersector sinds 2018 deel van uitmaakt. Als voorbeeld geeft De Groene het Bestuursakkoord Water, waarbij onder meer Het Rijk, de Unie van Waterschappen en Vewin bij betrokken zijn. “We namen stappen voor een betere samenwerking tussen waterschappen, gemeenten en drinkwaterbedrijven en zorgen straks voor een goede implementatie voor de toekomstige Omgevingswet.”

Aanbevelingen nu in omzetten in daden

Maar wat komt er van de maatregelen terecht? “In hoofdlijnen staat er veel in de steigers, maar het is nu noodzaak om dit in daden om te zetten,” zegt directeur Hans de Groene van Vewin.

De aanbevelingen van de beleidstafel zijn een mooi streven, vindt ook Gertjan Zwolsman van drinkwaterbedrijf Dunea, maar het komt echt aan op de uitvoering. Zwolsman vindt dat er scherp gekeken moet worden naar wat er van de plannen terecht komt: “Uiteindelijk moet het beleid ook uitgevoerd worden, door alle sectoren die een bijdrage kunnen leveren. De minister en de Stuurgroep Water zijn verantwoordelijk voor het monitoren van de voortgang, maar zij staan redelijk ver van de praktijk af. Dat is een extra moeilijkheidsfactor.”

Voor nu: blijven opletten

Bij Vitens was de vraag naar water tijdens het mooie weer ‘extreem hoog’. De waterdruk verlagen is een middel van het drinkwaterbedrijf om de waterafzet te verminderen. Toch hoeven we ons nog geen zorgen te maken dat we helemaal geen water meer uit de kraan krijgen, benadrukken de drinkwaterbedrijven. “De drinkwatervoorziening is uitstekend op orde gebleven. Hooguit soms een beetje minder waterdruk dan gebruikelijk,” zegt De Groene (Vewin).

Ook Wesselius (PWN) maakt zich geen zorgen over de hoeveelheid water uit de kraan. “De kans dat er geen water uit de kraan komt, is nog steeds extreem klein. Voor deze zomer staan we er goed voor. We zijn bezig met alternatieven, steeds meer partijen zien het belang van voldoende zoetwater. Al hoop ik stiekem toch nog op een paar stevige buien.”