Plaszakken: minder contrastmiddel in drinkwaterbronnen

Hoofdafbeelding: Een patiënt krijgt bij een CT-scan contrastvloeistof ingespoten om de bloedvaten en organen beter in beeld te brengen.

Judith Hoogenboom is innovatiestrateeg bij VanWaarde. Ze is voor het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) de kartrekker voor het plaszakkenproject. Vanuit haar overtuiging dat water het schaarse goed is in de nieuwe economie van een groene en duurzame samenleving, zet ze zich in ‘voor de waarde van water’. 

Dankzij meer nieuwe behandelmethoden en een toename van kankerpatiënten neemt het aantal CT-scans in Nederland toe. Bij deze techniek met röntgenstraling spuit een arts contrastvloeistof in bij de patiënt om de bloedvaten en organen beter in beeld te brengen. Deze jodiumhoudende stof plast de patiënt later weer uit. Het contrastmiddel heeft medische voordelen, maar gaat ook gepaard met ongewenste effecten voor de drinkwaterwinning.

Contrastmiddel hoort niet in milieu

Het contrastmiddel verdwijnt na een plasbeurt, via de riolering en de afvalwaterzuivering, in het oppervlaktewater. Waterschappen kunnen de stof onvoldoende uit het water zuiveren, omdat de conventionele techniek hier niet voor geschikt is. “De jaarlijks dertig ton aan contrastmiddel hoopt zich vervolgens op in de natuur, omdat de stof slecht biologisch afbreekbaar is,” zegt innovatiestrateeg Judith Hoogenboom, die namens het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) de kartrekker voor het plaszakkenproject is.

Hoogenboom: “Voor zover bekend geeft contrastmiddel geen milieuschade, zoals bij medicijnresten wel het geval is. Medicijnresten hebben bijvoorbeeld een negatief effect op waterorganismen. Maar ook contrastmiddel hoort niet in ons milieu, omdat we de natuur zo min mogelijk willen belasten met stoffen die er niet in horen.”

Gezondheidsrisico’s verwaarloosbaar

Bovendien is een deel van het contrastmiddel nog terug te vinden in ons drinkwater, maar dit gaat om minieme  hoeveelheden. Volgens het RIVM, EU en WHO zijn de gezondheidsrisico’s van contrastmiddel en medicijnresten in het drinkwater verwaarloosbaar. Toch wil de overheid, drinkwater- en zorgsector met de landelijke Ketenaanpak Medicijnresten uit Water het aandeel contrastmiddelen in water verminderen. Hoogenboom: “De afspraak is te streven naar zo schoon mogelijk drink- en oppervlaktewater, met zo min mogelijk onnodige stoffen.”

‘De plaszak is een uniseksmodel die patiënten gewoon bij het afval kunnen gooien’

Hogere concentratie door klimaatverandering

Ook de klimaatverandering speelt in de aanpak een rol. Door de droogte neemt de waterstand in de rivieren af, waardoor de concentratie van vervuilingen waaronder contrastmiddelen in het oppervlaktewater juist stijgt. Daarbij hebben we ook steeds vaker te maken met hevige regenval. Dit kan zorgen voor meer verspreiding van de stoffen als riolen vaker overstromen. Waterschappen hebben de verantwoordelijk deze te voorkomen.

Plaszakken tegen lozing contrastmiddelen

Zes ziekenhuizen delen vanaf 16 november voor twee maanden de plaszakken uit. Alle patiënten die een CT-scan ondergaan met contrastvloeistof, krijgen er een aantal mee naar huis. Hoogenboom: “We vragen de patiënten de plaszakken meteen te gebruiken. De eerste plas binnen twee uur is het belangrijkste, daarmee ben je al zo’n 50 procent van het contrastmiddel kwijt. Na 24 uur is alles uit je lichaam.” Voor de proef zijn in totaal zo’n  60.500 plaszakken nodig.

Erasmus MC wil impact op milieu verminderen

Een van de deelnemende ziekenhuizen is het Erasmus MC. “We doen graag mee aan de brede proef omdat we zo als afdeling een bijdrage kunnen leveren aan de verduurzaming van de zorg,” zegt Maarten Dirks, specialistisch radiodiagnostisch laborant van het Erasmus MC, desgevraagd. Het ziekenhuis voert in twee maanden ruim zesduizend CT-scans uit. “Het plaszakkenproject sluit perfect aan bij het streven van onze afdeling radiologie om de impact op het milieu te verminderen.” De andere deelnemers zijn: Maastricht Universitair Medisch Centrum, Reinier de Graaf Ziekenhuis, Noordwest Ziekenhuisgroep, Deventer Ziekenhuis en Antonius Groep Sneek.

(tekst gaat verder onder de afbeelding)

Plaszak: duurzaam uniseksmodel met gel

De plaszakken zijn langwerpige zakjes van ongeveer twintig centimeter met absorberende gelballetjes. Aan beide zijden zitten absorberende vellen papier. Hoe gaat dat dan thuis in de wc? “De plaszakken zijn makkelijk te gebruiken,” verzekert Hoogenboom. Een patiënt plaatst de plaszak onder zich om de urine eenvoudig op te vangen. “We hebben onderzoek gedaan naar een makkelijke vorm met zo min mogelijk milieu impact. Het is een uniseksmodel geworden die patiënten kunnen dichtvouwen en gewoon bij het afval kunnen gooien. ” De plaszakken hoeven niet bij het chemisch afval, omdat verwerking via een AEC niet leidt tot directe gevaren voor mensen en het milieu.

‘Ook zonder meting weten we dat het gebruik effectief is’

Hoopvol gestemd over resultaten

Dat de patiënten de plaszak wil gebruiken, bleek al uit eerder onderzoek. Hoogenboom: “Bij een kleinere proef in het Deventer Ziekenhuis zag 86 procent van de patiënten het nut in van een plaszak om een bijdrage leveren aan het milieu. Ook de bereidheid bij een grote proef in Duitsland was erg groot. Daar zei 90 procent van de patiënten aan waterkwaliteit te willen bijdragen.”

Patiënt beslist over gebruik van plaszakken

Het gebruik van de plaszakken na een CT-scan blijft vrijwillig. Hoogenboom: “We willen mensen natuurlijk nooit dwingen. Het kan zijn dat mensen in zeer slechte conditie zijn en er niet over na willen denken.” In de communicatie wordt niet benadrukt dat het om een proef gaat, licht Hoogenboom toe. “Wel wordt de patiënt gevraagd om een formulier in te vullen, zodat we de ervaringen kunnen toetsen. We hopen op zoveel mogelijk respons voor een goede evaluatie.”

Effectiviteit is lastig meetbaar

De effectiviteit van de plaszakken is statistisch moeilijk te meten, volgens Hoogenboom. “Contrastmiddel wordt in water extreem verdund. Als we een significant verschil willen meten dan is daar een kostbaar onderzoek voor nodig. En dan nog spelen er onzekere factoren mee voor een goede meting.” Bovendien vindt Hoogenboom het onderzoek niet essentieel. “Ook zonder meting weten we dat het gebruik effectief is. De plaszak is water dicht, dus als je de urine opvangt, weet je dat je winst hebt.”

Op landelijk niveau implementeren

Uiteindelijk is het doel de plaszakken op landelijk niveau te implementeren. De deelnemers zijn een goede afspiegeling van alle ziekenhuizen in Nederland, vindt Hoogenboom. Ze hoopt in april genoeg respondenten te hebben om te evalueren. “De landelijke implementatie zou een goede duurzame stap zijn. Het biedt een eenvoudig handelingsperspectief om de contrastmiddelen in het drinkwater te verminderen.”