Samen werken aan een klimaatrobuust watersysteem: lessen van de Groote Heide
Verdroging en wateroverlast. De impact van klimaatverandering maken een nieuwe aanpak van waterbeheer noodzakelijk. Daarom werken Brabant Water, waterschappen en andere betrokken partijen in Brabant samen aan een toekomstbestendig en klimaatrobuust watersysteem. De Groote Heide, een belangrijk waterwingebied, vormt een voorbeeld van hoe drinkwaterwinning, natuurherstel en landbouw samen kunnen gaan.
Volg de laatste ontwikkelingen via onze LinkedIn pagina.
Watersysteem is uit balans geraakt
De Groote Heide is een van de waterwingebieden van Brabant Water. Het gebied levert jaarlijks ongeveer 10 miljoen m³ drinkwater uit een diepe winning voor Eindhoven en omliggende gemeenten. Door de diepte van waterwinning heeft deze maar een klein effect op de lokale grondwaterstand. Desondanks kampt de regio wel met structurele droogteproblemen. “Het watersysteem in Brabant is uit balans geraakt,” zegt projectverantwoordelijke en geohydroloog Jeroen Castelijns van Brabant Water. “Door ontwatering wordt regenwater te snel afgevoerd, waardoor het grondwaterpeil daalt en natuurgebieden verdrogen. En klimaatverandering draagt bij aan verergering van de verdroging als we niet ingrijpen in de inrichting van ons watersysteem.”
Van nature een grote waterbuffer
Het gebied ligt op een dekzandrug tussen de beekdalen van de Tongelreep en de Kleine Dommel. Van nature functioneerde het als een grote waterbuffer: neerslag werd vastgehouden en voedde vooral via het grondwater de omliggende ecosystemen. Maar in de afgelopen eeuw zijn vennen drooggelegd, beken rechtgetrokken en watergangen gegraven om landbouw en bosproductie mogelijk te maken. “Hierdoor verliezen we niet alleen water, maar ook de natuurlijke buffering die het gebied van oudsher bood,” aldus Castelijns.
Alles was ingericht op de afvoer van water
De ontwatering van de Groote Heide is een direct gevolg van menselijke ingrepen. “Het watersysteem is decennialang ingericht op afvoer,” zegt projectleider gebiedsgerichte aanpak Noortje Daamen van Waterschap De Dommel. “Vooral door de droge zomers in de afgelopen tien jaar, zien we dat dit niet houdbaar is op lange termijn. Gegraven sloten en beken voeren water veel sneller af dan gewenst. In droge periodes heeft dit grote gevolgen voor de natuur en de waterbeschikbaarheid voor de landbouw.”
Castelijns vult aan: “De recente natte winters laten ook zien dat ondanks de aangelegde ontwatering al het neerslagwater snel afvoeren niet haalbaar blijft. We zullen in het landschap ruimte moeten creëren om dat water lokaal vast te houden en tijd te geven om het grondwater aan te vullen.”
‘We moeten toe naar water vasthouden’
Klimaatverandering versterkt deze problemen. Perioden van extreme droogte wisselen af met hevige neerslag, waardoor het systeem niet meer in balans is. Het gebied mist de capaciteit om water vast te houden, wat leidt tot verdroging in de zomer en overstromingen in de winter. “We moeten naar een robuust systeem met aandacht voor het afvoeren én vasthouden van water”, stelt Daamen. “Dat vraagt om een fundamenteel andere kijk op waterbeheer. De watertransitie gaat om water de tijd geven om de omgeving te voeden en in de grond te zakken om de grondwatervoorraad aan te vullen. Maar ook om ruimte te geven aan het water tijdens natte perioden daar waar het kan.”
Blijf op de hoogte via onze nieuwsbrief
De waterloop in de nieuwe situatie
In de nieuwe situatie wordt het waterbeheer aangepast om het natuurlijke systeem te herstellen. Neerslag die op de Groote Heide valt, wordt lokaal beter vastgehouden door herstel van vele vennen en moerassen in voormalige bovenlopen, waardoor het water minder snel wegstroomt naar de lager gelegen beekdalen. Dit water sijpelt vervolgens langzaam naar het grondwater en voedt kwelgebieden in de omgeving en de beekdalen van de Tongelreep en de Kleine Dommel. “Tegelijkertijd biedt dit goede kansen voor herstel van waardevolle natuurwaarden, passend binnen de landschaps-ecologische en cultuurhistorische context van het gebied”, legt Daamen uit.
Dit vertraagde afvoersysteem draagt bij aan een stabieler watersysteem in zowel natte als droge perioden.
Cruciale rol in beheersen wateroverlast
Door deze aanpak wordt niet alleen de waterbeschikbaarheid verbeterd, maar kan het gebied ook een cruciale rol spelen bij het beheersen van wateroverlast. Tijdens periodes van hevige neerslag functioneert de Groote Heide als een natuurlijke buffer. “Zo voorkomen we piekafvoeren en verminderen we de kans op overstromingen benedenstrooms,” zegt Daamen. “Dit vertraagde afvoersysteem draagt bij aan een stabieler watersysteem in zowel natte als droge perioden.”
Castelijns voegt toe: “En natuurlijk blijven we deze ontwikkeling combineren met duurzame drinkwaterwinning. Kortom: het vergezicht van een gebied met hoofdfunctie drinkwaterwinning, waar water en bodem worden benut als bouwstenen in het landschap, en waar watergebonden natuur van profiteert, brengen we hier daadwerkelijk in uitvoering.”
De aanpak: integraal samenwerken aan water en natuur
Brabant Water, het waterschap en andere partners werken aan een duurzaam toekomstbeeld voor de Groote Heide. Dit doen ze aan de hand van drie speerpunten:
Herstel van de natuurlijke waterbalans
- Ontginningssloten dempen en gegraven beken verondiepen.
- Vennen herstellen en regenwater langer vasthouden.
- De bufferende werking van de bodem verbeteren.
Bevorderen van biodiversiteit
- Hydrologisch herstel koppelen aan natuurherstel.
- Zeldzame natte ecosystemen, zoals doorstroommoerassen, terugbrengen.
- Verbindingen creëren tussen geïsoleerde natuurgebieden.
Natuurinclusieve landbouw
- Samenwerken met boeren om hun gewaskeuze aan te passen aan de natuurlijke omstandigheden.
- Stimuleren van bodemverbetering.
- Gebruik van meststoffen beperken om waterkwaliteit te beschermen.
Waterschappen, drinkwaterbedrijven en landbouworganisaties zijn uiteindelijk allemaal gebaat bij een gezond en veerkrachtig watersysteem
Samenwerking: ‘Verder kijken dan je eigen belang’
Deze aanpak vraagt om nauwe samenwerking tussen verschillende partijen. “Je moet bereid zijn om verder te kijken dan je eigen belang,” zegt Castelijns. “Waterschappen, drinkwaterbedrijven en landbouworganisaties zijn uiteindelijk allemaal gebaat bij een gezond en veerkrachtig watersysteem.”
Speciale aandacht voor boeren in het gebied
Naast de bredere uitdagingen rond waterbeheer, staan boeren in het gebied voor specifieke uitdagingen. Door klimaatverandering en de veranderde hydrologische inrichting hebben zij te maken met onzekere waterbeschikbaarheid, ook moeten zij voldoen aan strengere milieuregels. “Boeren willen meewerken aan een duurzaam watersysteem, maar dat moet wel haalbaar en betaalbaar blijven,” zegt Daamen.
Een belangrijke factor hierin is de rol van Brabant Water als grondeigenaar en verpachter. Het bedrijf verpacht landbouwgrond binnen het gebied en zoekt naar manieren om waterbewust beheer te stimuleren. “We kijken hoe we boeren kunnen ondersteunen bij de overgang naar natuurinclusieve landbouw,” legt Castelijns uit. “Dit kan bijvoorbeeld via aangepaste pachtvoorwaarden.”
Maatwerk en nauwe afstemming noodzaak
Deze aanpak vraagt om maatwerk en nauwe afstemming met agrariërs. “Sommige maatregelen, zoals het dempen van sloten, kunnen gevolgen hebben voor de bedrijfsvoering,” aldus Daamen. “Daarom is het essentieel dat we samen met de boeren zoeken naar oplossingen die zowel economisch als ecologisch houdbaar zijn.”
Lessen voor andere regio’s
De aanpak op de Groote Heide biedt waardevolle inzichten voor andere gebieden die kampen met vergelijkbare uitdagingen. Enkele belangrijke lessen:
- Draagvlak creëren: Betrek alle relevante partijen in een vroeg stadium, zodat iedereen zich gehoord voelt en bijdraagt aan de oplossing.
- Data en monitoring: Zorg voor een goed begrip van de hydrologische situatie en meet de effecten van maatregelen nauwkeurig.
- Flexibiliteit in de aanpak: Waterbeheer moet dynamisch en aanpasbaar zijn, omdat klimaatverandering onvoorspelbare effecten heeft.
- Langetermijnvisie: Natuurherstel en waterbeheer vergen tijd. Snelle resultaten zijn zeldzaam, maar een volhardende aanpak levert duurzame voordelen op.
Daamen benadrukt het belang van langetermijn-commitment: “Een eenmalig project is niet genoeg. We moeten blijven evalueren hoe we het watersysteem kunnen verbeteren.”
