Grondwater op peil met stuwbeheer en duikerafsluiters

Nederland kampte in 2018 met een van de droogste zomers in honderd jaar. De gevolgen daarvan waren begin 2019 nog steeds merkbaar. Grondwaterstanden zijn op veel plekken nog (lang) niet op het peil zoals die normaal gesproken rond deze tijd van het jaar zou moeten zijn. Met grote schade voor de natuur en landbouw tot gevolg.

Groot neerslagtekort

“Op het dieptepunt van de droogte was het neerslagtekort liefst 400 millimeter”, zegt Peter Schrijver, heemraad bij Waterschap Rijn en IJssel. “Toen wisten we al: om het grondwaterpeil in het voorjaar weer op niveau te krijgen, moet in de herfst en winter evenveel regen vallen als normaal in een heel jaar.”

Hoge drinkwatervraag

Ook drinkwaterbedrijven ondervonden hinder van de droogte. Maar dat kwam niet direct door de lage grondwaterstanden, legt Peter Salverda, strategisch omgevingsmanager van Vitens, uit. “De meeste van onze bronnen bevinden zich op grote diepte. Een incidenteel droog jaar heeft daar niet direct invloed op. Maar het zorgde wel voor andere problemen. In droge maanden juli en augustus was de drinkwatervraag 30 tot 40 procent hoger dan normaal. Daardoor hebben we onze capaciteit en infrastructuur gedurende langere periode maximaal moeten inzetten.”

In droge maanden juli en augustus was de drinkwatervraag 30 tot 40 procent hoger dan normaal

Overschrijding vergunningen

Die extreem hoge drinkwatervraag had bovendien extra impact op de grondwatervoorraden, vervolgt Salverda. “Om aan onze leveringsplicht te kunnen voldoen, hebben we in Gelderland op 7 van de 38 winningen onze maandvergunningen moet overschrijden en meer grondwater opgepompt dan was toegestaan. We hebben actief gestuurd op het beperken van de overschrijdingen, mede door een oproep tot waterbesparing. Gelukkig was er begrip voor deze situatie gezien onze wettelijke leveringsplicht en de uitzonderlijke situatie.

Actief stuwbeheer

Omdat grootschalige regenval ook in het najaar uitbleef, waren waterschappen – die verantwoordelijk zijn voor het grondwaterbeheer – genoodzaakt extra maatregelen te nemen. Bijvoorbeeld actief stuwbeheer, zegt Schrijver. “Hiermee wordt water in een gebied vastgehouden in plaats van afgevoerd. Zo kan het water langzaam de bodem inzakken en worden de grondwatervoorraden weer aangevuld.”

Oproep duikerafsluiters

Maar ook dat leidde niet tot een terugkeer van de normale situatie. Daarom deden de waterschappen Rijn & IJssel en land- en tuinbouworganisatie LTO begin december 2018 een ‘unieke’ oproep aan grondeigenaren in Gelderland en Overijssel om water vast te houden in sloten en beken. Zogeheten duikerafsluiters – opblaasbare rubberen ballen – moeten daarbij helpen. Schrijver: “Duikers zijn verbindingen tussen sloten en beken. Normaal gesproken wordt water via die wegen afgevoerd naar groter oppervlaktewater, zoals rivieren. Het afsluiten van de duikers zorgt ervoor dat het water juist wordt vastgehouden, zodat het afvloeit naar de bodem.”

Uiteindelijk zijn we wel afhankelijk van regen; als er niks valt kun je ook niks vasthouden

In gesprek over waterbeheer

Tot nu toe hebben zestig grondeigenaren, voornamelijk agrariërs, gehoor gegeven aan die oproep, zegt Schrijver. “Wij leveren de duikerafsluiters en helpen bij de plaatsing. Een mooie gelegenheid om met grondeigenaren in dialoog te gaan over waterbeheer. De kans is groot dat lange droge periodes in de toekomst vaker voorkomen, we moeten samen kijken naar maatregelen om water langer vast te houden. De duikerafsluiters die we uitgeven mogen ze ook houden, die kunnen ze opnieuw inzetten zodra het nodig is.”

Effect afhankelijk van regenval

Met een app kunnen de grondeigenaren aangeven waar de afsluiters zijn geplaatst. Schrijver: “Zo zien we op welke plekken water wordt vastgehouden. Uiteindelijk kunnen we dan ook zien hoeveel de afsluiters bijdragen aan het verhogen van het grondwaterpeil. Of het voor dit jaar genoeg zal zijn durf ik niet te zeggen, maar alle beetjes helpen. Uiteindelijk zijn we natuurlijk wel afhankelijk van regen. Als er niks valt kun je ook niks vasthouden.”

Compenserende maatregelen drinkwaterwinningen

Om te voorkomen dat de afsluiters het water alleen vasthouden in landbouwgebied, wordt een deel van het water met pompen geïnfiltreerd naar de waterwingebieden van Vitens. Het drinkwaterbedrijf is ook op andere plekken actief bezig met het aanvullen van grondwatervoorraden. Zo compenseert Vitens sinds 1998 de effecten van hun activiteiten op de grondwaterstand door uit verschillende beken bij Epe water in de bodem te infiltreren. In de Achterhoek draagt Vitens haar steentje bij aan het herstel van de voorjaarsgrondwaterstanden. Salverda: “Het waterpeil in de vijvers bij de winningen wordt verder gevuld zodat meer water wordt geïnfiltreerd in de bodem. Zowel voor het invloedsgebied van de winningen zelf als de omliggende landbouwgebieden.”

Inzetten op (drink)waterbesparing

Een andere belangrijke uitdaging bij het voorkomen van een droge bodem zit aan de gebruikerskant, zegt Salverda. “Voor het meest extreme Deltascenario heeft RIVM berekend dat de drinkwatervraag in 2040 met 30 procent is toegenomen door klimaateffecten en sociaaleconomische groei. We moeten dus met z’n allen goed nadenken over ons watersysteem, zoals meer waterbesparing en hergebruik van water.

Zoektocht aanvullende grondwaterbronnen

Om voorbereid te zijn op toename van de watervraag zoeken drinkwaterbedrijven samen met de provincies naar aanvullende bronnen. Salverda: “Wij willen samen met de omgeving zoeken naar klimaatrobuuste winconcepten. Daarbij denken wij aan grotere grondwaterwinning in bijvoorbeeld de IJsselvallei.”

Droogte was wake-upcall

De droogte afgelopen zomer was volgens Salverda een wake-upcall. “We zijn ons nog bewuster van het feit dat sommige scenario’s lang niet alleen maar toekomstscenario’s zijn. Dat brengt de ontwikkeling van meer robuuste waterwinningen in een versnelling. De focus daarbij ligt op grondwater. Dat is de meest betrouwbare bron, zowel in kwantiteit als kwaliteit.”