Waterschaarste: zo pakken we het dreigend watertekort aan

Het klimaat verandert en de vraag naar zoetwater neemt in Nederland een vlucht. Als we niets doen, ontstaat er zo waterschaarste. De watervraag is dan hoger dan het aanbod. Zonder maatregelen kan er in 2030 in heel Nederland een watertekort ontstaan. Volgens het RIVM, de Inspectie Leefomgeving en Transport en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) is de situatie ‘urgent’ en moeten bestuurders en beleidsmakers actie ondernemen.

• LinkedIn

Volg de laatste ontwikkelingen via onze LinkedIn pagina.

Rapport PBL: droogte grootste bedreiging voor Nederland

Volgens het rapport Klimaatrisico’s in Nederland van het Planbureau voor de Leefomgeving is droogte de grootste bedreiging voor Nederland als het gaat om de gevolgen van klimaatverandering. Droogte heeft uiteindelijk negatieve gevolgen voor landbouw, natuur en waterkwaliteit. Op dit moment wordt dit probleem nog aangepakt met bestaande adaptatiemaatregelen, maar volgens het PBL zijn de grenzen van deze aanpak in zicht. Een voorbeeld hiervan is het besproeien van landbouwgrond tijdens droogteperiodes. Volgens het rapport is het gebruik van sproei-installaties in de droge jaren 2018, 2019 en 2020 verdrievoudigd. Hoewel besproeiing de droogteschade in de landbouw aanvankelijk vermindert, leidt het ook tot verdere grondwaterdaling, wat op zijn beurt de droogteschade voor zowel landbouw als natuur verergert.

Wat is Waterschaarste?

Bij waterschaarste is de verhouding tussen waterbeschikbaarheid en de watervraag uit balans, licht Marc Bierkens toe. “Dit hangt dus niet alleen af van hoe droog een gebied is of hoeveel neerslag er valt.” Als een gebied heel droog is, maar de watervraag is ook erg laag, dan hoeft er niets aan de hand te zijn. Maar een hoge watervraag in hetzelfde gebied kan voor problemen zorgen. Dat kan leiden tot een watertekort.

Marc Bierkens is hoogleraar Geografische Hydrologie aan de Universiteit van Utrecht en onderzoeker bij Deltares. Hij onderzoekt of er in de toekomst voldoende water beschikbaar is voor een groeiende wereldbevolking.

Adviesraden waarschuwen voor structurele drinkwatertekorten

Het RIVM, de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur en de Inspectie Leefomgeving en Transport waarschuwen allemaal voor structurele tekorten als de overheid niet ingrijpt. Het RIVM heeft de knelpunten én mogelijke oplossingen voor de drinkwatervoorziening tot 2030 onderzocht.

Het RIVM adviseert een mix van maatregelen

• Meer drinkwaterbronnen zoeken en snellere procedures voor nieuwe winningen.
• Minder drinkwater gebruiken.
• Grotere voorraden aan te leggen en water langer vasthouden
• Samenwerking drinkwaterbedrijven om op piekmomenten onderling extra voorraden uit te wisselen.
• De kwaliteit van grond- en oppervlaktewater beter beschermen, zodat het voldoet aan de Kaderrichtlijn.
• Inzet van innovaties, zoals de winning van drinkwater uit zout water.

De status quo van waterschaarste in Nederland

In de afgelopen jaren hebben we een aantal natte periodes gehad. De waterbeschikbaarheid is dan weer even voldoende. “Maar als we een relatief droge winter en voorjaar hebben, lopen we in de zomer alweer tegen de grenzen van het watersysteem aan. We moeten dus naar langetermijnoplossingen kijken en geen pleisters plakken.”

‘We moeten naar langetermijnoplossingen kijken en geen pleisters plakken’

Regenwater niet effectief gebruikt

De neerslag van in die natte periodes vult weliswaar de grondwatervoorraden weer aan, maar die aanvulling is lang niet effectief genoeg om het tijdens een eventuele droogte in voldoende mate beschikbaar te hebben voor de landbouw of voor  drinkwater. Dat komt deels ook doordat de waterhuishouding in Nederland niet is gericht op infiltratie en het vasthouden van water, maar op het snel wegwerken van een teveel aan water.

“We moeten zorgen dat we beter water vasthouden dan we nu doen, bijvoorbeeld onder de grond. Dit grondwater kunnen drinkwaterbedrijven dan weer oppompen. Dit geldt ook voor oppervlaktewater, zoals rivieren, sloten en meren. Veel van dit water verdwijnt richting zee. En eenmaal in zee kunnen drinkwaterbedrijven er niets meer mee.”

Economische en sociale ongelijkheid door waterschaarste

Een reden om waterschaarste terug te dringen: extreme waterschaarste kan in het uiterste geval bijdragen aan meer ongelijkheid in de wereld. Bierkens: “In gebieden met grote waterschaarste geldt dat als je genoeg verdient, je makkelijker aan water kunt komen. Minder bedeelden zijn hiervan de dupe. Dat schaarste leidt tot ongelijkheid is een redelijk harde economische wet. We hebben in Nederland gelukkig wel enige mate van regulering, maar als waterschaarste in de toekomst toeneemt moeten ook wij in Nederland ons voor deze ongelijkheid behoeden.”

Gevolgen voor de natuur

Bierkens benadrukt ook de ecologische schade niet te vergeten. Boeren gebruiken zoetwater om bijvoorbeeld hun land te beregenen. De droogte en de noodzaak om meer water te onttrekken hebben negatieve gevolgen op de natuur.

‘Door verdroging van de natuur verdwijnen plantensoorten en bepaalde diersoorten’

Bierkens: “Er zijn natte heidegebieden en wetlands waarbij de biodiversiteit de afgelopen jaren extreem is teruggehold. Het herstel kost jaren. Door verdroging van de natuur verdwijnen plantensoorten en bepaalde diersoorten.” Deze laatste staan met elkaar in verband: zonder bloemen en planten hebben bijen en vlinders geen schijn van kans.

Oorzaken waterschaarste

Het is te verwachten dat er door klimaatverandering minder zoetwater beschikbaar komt, volgens Bierkens. “Dat komt door grote kans op aanhoudende droogte en neerslag die gaat vallen in meer intensievere buien. Hierdoor vult neerslag het oppervlaktewater en grondwater niet snel genoeg aan.”

Ook staan bronnen voor drinkwater onder druk. Door drukte in de bodem wordt het steeds moeilijker om locaties voor toekomstige bronnen aan de wijzen. De drukte ontstaat door activiteiten voor bijvoorbeeld geothermie (aardwarmte). Tegelijkertijd neemt ook de watervraag in Nederland toe. De oorzaken zijn onder meer de bevolkingsgroei en economische ontwikkelingen. We hebben dus steeds meer inwoners die water willen en steeds meer bedrijven die water gebruiken.

Nieuwe kijk op watersysteem

Deze ontwikkelingen vergen een nieuwe kijk op ons watersysteem. Ons huidige systeem is erop gericht om zo snel mogelijk water af te voeren richting zee. Bierkens: “Dit beleid vergroot de kans op een watertekort. Een watertransitie is nodig: in plaats van water zo snel mogelijk lozen, moeten we water beter gaan vasthouden. Dat vasthouden kan in de grond als grondwater of in sloten en rivieren.”

Watertekort voorkomen: maatregelen zijn nodig

Marc Bierkens noemt vier belangrijke pijlers om de kans op een watertekort te verkleinen:

1. Waterverbruik terugdringen.
2. Alternatieve bronnen aanboren en hergebruik stimuleren.
3. Vraag en aanbod beter koppelen.
4. Verbeteren wateropslag.

Waterverbruik terugdringen

Als samenleving zijn we verantwoordelijk voor het terugdringen van het waterverbruik. Bierkens: “Drinkwaterbedrijven kunnen dit doen door meer bewustzijn te creëren bij hun klanten, de landbouw kan bijvoorbeeld met technieken werken als druppelirrigatie. Hiermee krijgen gewassen precies de juiste hoeveelheid water om optimaal te groeien. Ook de industrie kan een bijdrage leveren. Denk aan productieprocessen met minder water.”

Ook een mogelijkheid is het invoeren van een zogeheten ‘watertaks’, meent Bierkens. Volgens de hoogleraar hydrologie wordt economische groei in de Nederlandse samenleving nu gemeten aan de hand van een eenzijdige maat, namelijk de stijging van het bruto nationaal product. Maar de drang naar financiële winst zorgt voor negatieve effecten op de natuur. Deze negatieve neveneffecten worden niet meegerekend bij de economische groei en ook niet belast.

Alternatieve bronnen aanboren en hergebruik stimuleren

Voor de watervraag hoeven we niet altijd bronnen voor drinkwater te gebruiken. We kunnen regenwater als bron meer toepassen. Veel mensen hebben al een regenton in hun tuin staan. Ook bedrijven maken steeds meer gebruik van regenwater.

Bierkens: “Een andere optie is water hergebruiken. Denk aan gezuiverd afvalwater om gewassen te beregenen. Of het gebruik van brakwater (zoutig water, red.) voor industriële processen om bijvoorbeeld te koelen.

Vraag en aanbod beter koppelen

Voor een robuuste watervoorziening is het essentieel om de watervraag aan het -aanbod te koppelen. Volgens Bierkens kan dat op regionaal niveau, zoals tussen boeren. Op deze manier kun je een watertekort opvangen met overschotten. “Hiervoor is voldoende opslag nodig. In het project Aquaconnect, waar ik betrokken bij ben, onderzoeken experts hoe technieken gecombineerd kunnen worden.” Uiteindelijk willen de deskundigen zogeheten ‘watergrids’ maken, waarin water tussen gebruikers onderling en gebruikers en bronnen effectief kan worden uitgewisseld en verdeeld. “Dit is natuurlijk een grote operatie, want je moet leidingen hebben die het water vervoeren. Maar ook is goede digitalisering nodig om de watervraag en -aanbod te meten en te koppelen. En natuurlijk moet een grote opslag beschikbaar zijn met eventuele zuiveringstoepassingen.” In 2030 willen de initiatiefnemers de eerste watergrids hebben ontwikkeld.

Verbeteren wateropslag en –berging

Door water beter op te slaan, blijft er meer beschikbaar om drinkwater te maken. Dit moeten we met name doen op de hoge zandgronden, zoals de Veluwe. “Door sloten minder diep te maken kunnen we meer grondwater opslaan. Maar ook door bos te kappen, neemt de verdamping af, wat weer leidt tot meer grondwateraanvulling. Al verhoudt dat zich slecht tot het doel om de CO₂-emissie terug te dringen door júist meer bomen te planten.”

Lees ook het interview: Waterberging-expert: ‘We moeten bufferen daar waar het valt’

Goed beleid en beheer zijn noodzakelijk

De maatregelen tegen waterschaarste kunnen alleen succesvol zijn bij het juiste beleid, richtlijnen, wetgeving en bestuur, benadrukt Bierkens. Zelf spreekt hij over ‘de juiste governance’. “Op dit moment hebben waterbeheerders, zoals waterschappen, provincies en drinkwaterbedrijven allemaal hun eigen taken. Zo zorgen waterschappen onder meer voor de afwatering en zuivering en drinkwaterbedrijven beheren hun eigen winningsgebieden. Dit bemoeilijkt soms goed watermanagement, omdat een organisatie alleen zijn eigen taken uitvoert.” Volgens Bierkens is er een orgaan nodig dat boven deze partijen staat om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen om het probleem van een watertekort aan te pakken. “Dit vergt aanpassing aan wetgeving en bestuur.”

Het is nog niet te laat

De hoogleraar ziet de toekomst nog niet somber in, maar actie is wel vereist. “De gevolgen van waterschaarste en een watertekort zijn groot. Zowel op de samenleving, als op het individu, als op de natuur. Nieuwe innovaties, technologieën en instituties zijn noodzakelijk voor een goed watersysteem. Er is veel mogelijk en de eerste stappen zijn gezet. Nu moeten we doorpakken.”